طرح مجلس برای خرید و فروش آثار باستانی؛ "ویرانی میراث فرهنگی ایران"

رسانه‌های ایران روز چهارشنبه ۲۱ اردیبهشت از طرحی خبر دادند که نام "استفاده بهینه از اشیاء باستانی و گنج‌ها" را یدک می‌کشد. این طرح  توسط گروهی از نمایندگان مجلس ارائه شده که مدعی‌ هستند اجرای آن ایران را به "هاب خرید و فروش آثار باستانی" و "ورود ارز" به کشور تبدیل می‌کند و موجب "درآمدی جدید برای وزارت گردشگری و میراث فرهنگی برای خرید و حفظ آثار باستانی" می‌شود.

این نمایندگان برای این طرح دلایل دیگری هم ردیف کرده‌اند: «اشتغال‌زایی فراوان برای فارغ‌التحصیلان رشته‌های مرتبط با تاریخ، گوهرشناسی و باستان‌شناسی، حفظ گنجینه تمدنی و میراث باستانی از تخریب‌ها و کاوش‌های غیرکارشناسی، حفظ گنجینه تمدنی و میراث باستانی از فروش به ثمن بخس به دلالان و قاچاقچیان.»

این در حالی است که کارشناسان نگران‌اند که دقیقا همین طرح به قاچاق آثار باستانی دامن زند و به حفاری‌ غیرمجاز گنجینه‌های تمدنی ایران جنبه قانونی دهد.

به گزارش ایسنا چنین طرحی سال ۱۳۸۹ از سوی حمید بقایی، رییس وقت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری دولت احمدی‌نژاد ارائه شده بود که می‌خواست در جزایر کیش و قشم بازار خرید و فروش اشیاء تاریخی راه‌اندازی کند. تلاش بقایی در برابر مخالفت‌های شدید و تعارض قانونی به جایی نرسید و طرح او متوقف شد.

این بار اما ۴۶ تن از نمایندگان مجلس هستند که می‌خواهند با پیش کشیدن همان طرح به قاچاق و غارت آثار باستانی و گنجینه‌ تمدنی ایران وجاهت قانونی دهند. آنهم در شرایطی که بنا بر گزارش‌های اداره حفاظت میراث فرهنگی، حفاری‌های غیرمجاز و تاراج آثار تاریخی همین حالا نیز رو به فزونی گذاشته و «قانون در برخورد با افرادی که آزادانه و بدون محدودیت درحال تبلیغ حفاری‌ها و اکتشافات کاذب خود در فضای مجازی هستند و حتی اردوهای آموزشی هم برگزار می‌کنند با ضعف و خلاء مواجه است.»

به کانال اینستاگرام دویچه وله فارسی بپیوندید

این نمایندگان گفته‌اند رویکرد قانونی فعلی درباره گنج‌ها و آثار باستانی متعلق به گذشته است و "نیاز به بازنگری" دارد. ‌آنها استدلال کرده‌اند که با رویکرد کنونی بخش بزرگی از میراث معنوی کشور "به خاطر ترس از برخورد قانونی یا در جابه‌جایی‌های پنهانی" نابود شده‌اند. گاهی فلزاتی آب شده یا به قیمت فلز خام فروخته شده که ارزش باستانی آن‌ها هزاران برابر ارزش طلا یا نقره‌ای بوده که در آنها بکار رفته است.  و بالاخره «گاهی نیز به ثمن بخس به قاچاقچیان اشیاء باستانی فروخته شده و سر از موزه‌های کلکسیون‌داران شخصی یا موزه‌های کشورهای دیگر درآورده است».

آنها مدعی‌اند که هدف طرح‌شان این است که  با "رویکردی بینابین" هم سرمایه ملی را "حفظ" کنند و هم "اشتغال‌زایی" را افزایش دهند و هم به کاوش‌های باستان‌شناسانه "سر و سامان جدیدی" ببخشند. این نمایندگان طرح خود را با ۲۱ ماده ارائه داده‌اند.

نظر باستان‌شناسان چیست؟

طرح ارائه شده این بار نیز مانند دوره احمدی‌نژاد با مخالفت‌های بسیاری روبرو شده است. نوروز رجبی، رئیس جامعه باستان‌شناسی ایران این طرح را محکوم کرده و آنرا مایه ویرانی میراث فرهنگی دانسته است.

خبرگزاری ایلنا به نقل از او نوشته است که در این طرح «یکی از قوانین دقیق و اصلی مجازات اسلامی که در سال ۱۳۵۸ مصوب شده و خرید و فروش اشیاء عتیقه را در کشور ممنوع می‌کند و برای آن مجازات تعیین کرده، ملغی شده است.»

طرحی برای زمان قاجار

به گفته او طرح ارائه شده "برخلاف کنوانسیون‌های بین‌المللی است" زیرا در بخشی از آن از تبدیل شدن ایران به هاب منطقه‌ای خرید و فروش آثار باستانی و ورود ارز به کشور یاد شده است. نوروز رجبی ادامه داده: «[در این طرح] از آثار تاریخی و موزه‌ای به عنوان گنج یاد شده که قابل تامل است. این امر برخلاف تمام کنوانسیون‌های بین‌المللی است. در عرصه بین‌الملل تاکید بر آن است که اشیاء از سرزمین مادری خود دور نشوند».

این باستان‌شناس یاد‌آوری کرده است که حدود ۱۰ سال پیش دولت مصر با استناد به همین کنوانسیون‌ها بیش از ۱۸ هزار شی‌ء را از آمریکا پس گرفت. او ادامه داده است: «آن وقت ما در مجلس طرحی را ارائه می‌دهیم که گویا در زمان قاجار هستیم و آگاهی اجتماعی به اندازه‌ای کم است که آثار باستانی را به عنوان گنج به راحتی خرید و فروش کنیم».

از نظر او این طرح مفهومی جز "استعمار و غارت میراث‌ فرهنگی" ندارد. او افزوده که پشت این طرح احتمالا "مافیاهایی وجود دارند که زور هیچکس به آنها نمی‌رسد" و "دستان افراد دیگری" جز امضاکنندگان پشت آن است.

حراج مواریث فرهنگی برای به دست آوردن ارز

سیامک سرلک، عضو بازنشسته هیات علمی پژوهشکده باستان‌شناسی نیز درباره این طرح به ایلنا گفته: «این طرح با هدف ارزآوری از طریق حراج مواریث فرهنگی از زوایای مختلف ارائه شده و موجب وارد شدن آسیب جبران ناپذیر به فرهنگ کشور است».

او با اشاره به قوانین، ضوابط و کنوانسیون‌های داخلی و بین‌المللی از مواریث فرهنگی به عنوان نماد هویت تاریخی و فرهنگی هر کشور یاد کرده و تاکید کرده است: «در هیچ کشوری در جهان، مواریث فرهنگی آن کشور با هدف ارز آوری به حراج گذاشته نمی‌شود و خرید و فروش مواریث فرهنگی و خروج آن از کشور مبدا، غیرقانونی است». 

به باور او ارائه چنین طرح‌هایی "موجب خواهد شد تا از این پس کشور ایران نتواند در دعاوی حقوقی بین‌المللی مبنی بر جلوگیری از خرید و فروش مواریث فرهنگی و جلوگیری از حراج اشیا و استرداد آن‌ها به کشور اقدام قانونی انجام دهد.»

به کانال تلگرام دویچه وله فارسی بپیوندید

قوانین ناظر بر حفاری و فروش آثار باستانی در کشورهای مختلف متفاوت است. در برخی کشورهای فقیر یا درگیر جنگ و بحران، فروش یا قاچاق آثار باستانی مایه کسب و کار پرسودی به شمار می‌روند. در دوره جنگ‌های داخلی در عراق، سوریه و افغانستان  بسیاری از گنجینه‌های تمدنی یا ویران شدند یا منبع درآمدی هنگفت برای داعش و طالبان. 

حفاری و فروش اشیاء باستانی در عمده کشورها تحت قوانین سختگیرانه‌ای انجام می‌شود. براساس قوانین آلمان حفاری اشیاء باستانی تنها با اجازه و توسط دولت، به عبارتی اداره حفاظت از آثار باستانی مجاز است و یافته‌ها به دولت تعلق دارد. 

یابنده شیئ باستانی در آلمان موظف است در اسرع وقت آنرا به اطلاع اداره حفاظت از آثار باستانی در ایالت مربوطه برساند. به یابنده نهایتا جایزه‌ای داده می‌شود. تنها ایالتی که این قانون در آن هنوز اجرا نمی‌شود، بایرن است. در آنجا نیمی از ارزش آنچه یافت شده به یابنده و نیم دیگر به صاحب ملک یا زمینی که شیئ در آن جا پیدا شده‌ تعلق می‌گیرد. 

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  نیایشگاه چغازنبیل در استان خوزستان و در ۴۰ کیلومتری شهر باستانی شوش قرار دارد. فرمان ساخت این نیایشگاه (زیگورات) را پادشاه بزرگ ایلام، اونتاش ناپیریشا (گال) حدود ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد صادر کرد تا در آن ایزد اینشوشیناک، الهه نگهبان شهر باستانی شوش، ستایش شود. این نیایشگاه اولین اثر تاریخی ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  تخت جمشید (پارسه) پایتخت پرشکوه پادشاهان ایران باستان در زمان امپراتوری هخامنشی بود. این اثر تاریخی در سال ۱۳۵۸ همراه با چغازنبیل به عنوان میراث فرهنگی جهان از سوی یونسکو به ثبت رسید. "تخت جمشید" که تالار برگزاری جشن‌های رسمی بوده، در شمال شرق شیراز قرار گرفته و هرسال شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی از آن بازدید می‌کنند.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  میدان نقش جهان هم در سال ۱۳۵۸ از سوی یونسکو به عنوان میراث فرهنگی بشر شناخته شد. این میدان که با نام تاریخی "میدان شاه" شهرت دارد، به فرمان شاه عباس اول صفوی به شکلی درآمد که امروزه ایرانیان با آن آشنا هستند. میدان نقش جهان چندین اثر تاریخی را در دل خود جای داده، که یکی از آنها نیز در فهرست یونسکو به ثبت رسیده است.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  تخت سلیمان در آذربایجان غربی محل سکونت اقوام مختلف بوده است. در دوران ساسانیان آتشکده "آذرگشنسب" که آتش خاندان شاهنشاهی ساسانی یا آتش جنگجو خوانده می‌شد در این محل بنا شده بود. حاکمان ایلخانی در بقایای به جا مانده از این آتشکده برای خود کاخ شکار ساختند. برخی گمان می‌برند زرتشت در تخت سلیمان که آن زمان به "شیز" شهرت داشت، متولد شده است. تخت سلیمان در سال ۱۳۸۲ به عنوان میراث فرهنگی جهان به ثبت رسید.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  ارگ تاریخی بم که بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت دارد، در طول تاریخ بارها مورد حمله و محاصره قرار گرفت. آخرین حمله ویرانگری که ارگ را از پای درآورد، زلزله سال ۱۳۸۲ بود که شهر بم و حومه آن را لرزاند. در آن زمان ارگ تقریبا به طور کامل از بین رفت‌. یک سال بعد از زلزله یونسکو ارگ بم را بخشی از میراث بشریت خواند و آن را در فهرست آثار در خطر قرار داد. با تلاش‌های بین‌المللی ارگ بم تا حد زیادی بازسازی شده است.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  پاسارگاد اثری به جا مانده از دوران هخامنشی است. آرامگاه کوروش بزرگ، کاخ بارعام، کاخ دروازه و تل تخت از جمله آثار تاریخی هستند که در محوطه پاسارگاد قرار دارند. پاسارگاد نیز همچون بسیاری از آثار تاریخی مورد قهر و کم‌توجهی جمهوری اسلامی ایران بوده است. در چند سال گذشته اخباری مبنی بر ایجاد کارخانه‌های ترشی‌سازی و رب‌سازی در حریم مجموعه باستانی پاسارگاد منتشر شد و بازتابی گسترده یافت.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  گنبد سلطانیه واقع در استان زنجان در سال ۱۳۸۴ در فهرست سازمان یونسکو جای گرفت. در این محل محمد خدابنده الجایتو، هشتمین سلطان سلسله ایلخانی، دفن شده است. ارتفاع این گنبد حدود ۴۹ متر و قطر دهانه آن حدود ۲۶ متر است و با روکشی از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی آراسته شده است. گفته می‌شود که گنبد سلطانیه طی ده سال و با نظارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر معروف، ساخته شده است.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  کتیبه بیستون از آثار ارزشمند تاریخ ایران به شمار می‌رود. این کتیبه در کرمانشاه بر دامنه کوه بیستون واقع شده که به سه زبان اکدی، ایلامی (عیلامی) و پارسی باستان پیروزی داریوش بزرگ بر گئومات را (مغی که تخت ‌شاهی را از آن خود کرده بود) گزارش می‌دهد. داریوش در این کتیبه خود را "شاه شاهان" نامیده و گفته که مقام شاهی را با یاری اهورامزدا به دست آورده است. کتیبه بیستون ۱۱ سال پیش در فهرست یونسکو جای گرفت.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  یونسکو در سال ۱۳۸۷ مجموعه کلیساهای آذربایجان را جزو میراث فرهنگی جهان ثبت کرد. قره کلیسا (تصویر)، کلیسای استفانوس مقدس، کلیسای مریم مقدس دره‌شام، کلیسای چوبان و کلیسای زور زور این مجموعه را تشکیل می‌دهند. تاریخ ساخت قره کلیسا را به اولین سده‌های کیش مسیحیت نسبت می‌دهند. این کلیسا که به نام کلیسای تادئوس مقدس نیز خوانده می‌شود، در سال ۱۳۳۴ در ایران ثبت ملی شد.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  سازه‌های آبی شوشتر تا امروز تحسین صاحبان دانش و فن را بر می‌انگیزد. بنای اولیه این سازه‌ها در دوران هخامنشیان ساخته شد و سپس ساسانیان برای آنکه از نیروی محرک آب بیشترین بهره را ببرند در یک مجموعه آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیمی ساختند که همگی در ارتباط با یکدیگر کار می‌کنند. سالانه حدود یک میلیون گردشگر ایرانی و خارجی از سازه‌های آبی شوشتر بازدید می‌کنند.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  مجموعه تاریخی بازار تبریز در سال ۲۰۱۰ توسط یونسکو به ثبت رسید. بازار سرپوشیده تبریز حدود یک کیلومتر مربع مساحت دارد که از بازارچه‌ها، تیمچه‌ها، سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل شده است. بازار تبریز در قرن هفتم هجری، زمانی که این شهر پایتخت ایلخانان مغول بود، ساخته شد.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در محوطه‌ایست که افزون بر مقبره شیخ صفی‌الدین، مقبره‌های شاه اسماعیل اول صفوی و همسرش و همچنین شماری از صاحب‌منصبان این سلسله را در خود جای داده است. شیخ صفی‌الدین، عارف نامدار عصر خویش و بنیانگذار خانقاه صفوی در اردبیل بود. او که جد بزرگ دودمان صفویان محسوب می‌شود در سال ۷۳۵ هجری قمری (۱۳۳۴ میلادی) درگذشت. آرامگاه او ۷ سال پیش در فهرست یونسکو جای گرفت.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  یونسکو "باغ ایرانی" را در سال ۲۰۱۱ به عنوان میراث فرهنگی بشریت ثبت کرد. در ادبیات کهن ایران به باغ "پردیس" یا "فردوس" گفته می‌شد. ساختار هندسی، رد شدن جوی آب و ساخت حوض و عمارت در باغ‌های ‌ایرانی دل بسیاری از سیاحتگران اروپایی را که به ایران سفر کرده بودند، ربوده بود. قدیمی‌ترین باغ ایرانی را به زمان کوروش دوم نسبت می‌دهند که در پاسارگاد واقع شده بود. تصویر باغ ارم شیراز را نشان می‌د‌هد.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  یونسکو در سال ۱۳۹۱ مسجد جامع اصفهان را به عنوان اثری به جای مانده از قرون ۸ تا ۱۸ میلادی به ثبت رساند. گمان می‌رود که این مسجد ابتدا جایگاه یک آتشکده عصر ساسانی بوده که بعدها روی آن مسجدی ساده بنا شده است. در دوره‌های تاریخی بعدی این مسجد توسعه یافت و مرمت شد.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  برج گنبد قابوس بنایی به جای مانده از قرن چهارم هجری است که در استان گلستان قرار دارد. این برج یکسره از آجر است و در زمان پادشاهی کاووس از پادشاهان سلسله آل زیار ساخته شده. بنا بر روایات تاریخی کاووس پادشاهی ادیب و خوش‌نویس اما به غایت سنگدل و بی‌رحم بود که همین ویژگی نیز در نهایت مرگی تلخ را برای او رقم زد.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  سنگ بنای کاخ گلستان در زمان شاه تهماسب یکم در دوران صفویه گذاشته شد. در دوران قاجار این کاخ اهمیت و وسعت یافت و به محل سکونت شاهان قاجار تبدیل شد. ایوان تخت مرمر و خلوت کریمخانی که متعلق به دوران کریم خان زند است، بنا بر اسناد تاریخی قدیمی‌ترین بناهای موجود در مجموعه کاخ گلستان به شمار می‌روند. این کاخ که در میدان قدیمی ارگ تهران واقع شده، در سال ۱۳۹۲ به میراث جهانی یونسکو پیوست.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  شهر سوخته در نزدیکی زابل در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد و قدمت آن را به هزاره سوم پیش از میلاد مسیح نسبت می‌دهند. این شهر باستانی به دلیل آتش‌سوزی که در دو دوره زمانی بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۲۷۵۰ قبل از میلاد رخ داد، به شهر سوخته شهرت دارد. تاکنون یافته‌های تاریخی بسیار ارزشمندی در شهر سوخته کشف شده است. سازمان یونسکو در سال ۱۳۹۳ شهر سوخته را در فهرست میراث جهانی جای داد.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  میمند روستایی صخر‌ه‌ای در دهستان میمند واقع در استان کرمان است. این روستای زیبا که قدمت آن را به ۸ تا ۱۲ هزار سال تخمین می‌زنند همچنان دارای سکنه است و زندگی مردمانش همچنان به شکل سنتی جریان دارد.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  شهر باستانی شوش در سال ۱۳۹۴ همراه با روستای میمند به ثبت رسید. عمر شهر شوش را به ۶ هزار سال پیش می‌رسد و در دوره ایلامی‌ها پایتخت این تمدن بوده است. شوش را یکی از قدیمی‌ترین سکونت‌گاه‌های انسان در منطقه می‌دانند و آثار تاریخی پرارزش به دست‌آمده از آن از شکوه این شهر باستانی حکایت دارند. شوش در دهه‌های گذشته تا حد زیادی مورد غارت و دستبرد دزدان قرار گرفته است.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  مجموعه‌ای از ۱۱ قنات ایرانی که عمرشان به ۲۵۰۰ تا ۲۰۰ سال می‌رسد در سال ۱۳۹۵ به عنوان میراث جهانی به ثبت رسیدند. قنات‌ها شبکه‌ی زیرزمینی وسیعی بودند که ایرانیان برای آبرسانی در گذشته از آن استفاده می‌کردند و امروزه نیز همچنان پابرجا هستند، هرچند بیشتر آنها رو به خشکی رفته‌اند. قنات‌های ثبت شده در یونسکو در خراسان، یزد، کرمان، اصفهان و استان مرکزی قرار دارند.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  در سال ۱۳۹۵ کویر لوت به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در یونسکو ثبت شد. کویر لوت که حدود ۱۷۵ هزار کیلومتر مساحت دارد در شمال شرقی استان کرمان واقع شده است. اندازه‌گیری‌های جهانی نشان می‌دهند که این کویر یکی از گرم‌ترین نقاط زمین است. در این منطقه تا کنون اشیای باستانی متعلق به هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد کشف شده است.

• ۲۲ اثر تاریخی ایران که "میراث بشریت" شناخته شده‌اند

  روز ۱۸ تیر ۱۳۹۶ یزد به عنوان نخستین شهر تاریخی ایران در فهرست جهانی یونسکو جای گرفت. یزد در سال ۲۰۰۷ برای ثبت در فهرست میراث جهانی به یونسکو پیشنهاد شده بود اما به دلیل وجود چندین ایراد در پرونده، یونسکو از ثبت این شهر در فهرست خود اجتناب ورزید. این شهر تاریخی نیز در سال‌های اخیر با مشکلاتی از جمله ساخت وساز غیرقانونی مواجه بوده است.