سایه «بید» بر قامت بلوط‌های زاگرس/ تنوع زیستی در خطر است

خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها- ندا سپاهی: قصه پر غصه بلوط‌هایی که در بهار شکفتنشان می‌میرند، روایت درد جانکاهی است که امان ریه‌های ایران را بریده؛ زیاده خواهی آدم‌ها تیشه تباهی را به ریشه جنگل‌ها زده و گویی اپوش دیو خشکی ناقوس مرگ بلوطستان‌ها را نواخته است.

بلوط‌های کهنسالی که نماد ایستادگی و قدرت هستند حالا قامتشان از هجوم بیدها می‌لرزند. به وقت بهار، خزانشان می‌رسد و رنگ از رخسارشان می‌پرد، از تشنگی زرد و بیمار می‌شوند و فرو می‌ریزند. درختانی که نفس می‌دهند، حافظان آب و خاک سرزمین هستند و سپری در برابر سیلاب‌های مخرب، فرسایش خاک و گردوغبار و ریزگرد، اکنون در معرض تخریب، خشکیدگی و زوال هستند.

جنگل‌های زاگرس، رویشگاه درختان بلوط با بیش از ۶ میلیون هکتار وسعت در ۱۱ استان کشور گستردگی دارد و حدود ۷۰ درصد تیپ گونه‌های آن را بلوط‌ها شامل می‌شوند. کارشناسان می‌گویند دستکاری در طبیعت، برهم خوردن اکوسیستم، تنش آبی و از بین رفتن پوشش گیاهی و کمبود بارش‌ها سبب طغیان آفتی به نام بید جوانه خوار بلوط در جنگل‌های زاگرسی و ضعف و نابودی این درختان شده است.

هجوم بیدها به جوانه‌های بلوط

آنطور که رضا شفیعی رئیس اداره جنگل‌کاری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: از سطح ۴۰ هزار هکتار جنگل‌های بلوط شهرستان فریدونشهر اصفهان، یک چهارم آن به صورت پراکنده گرفتار آفت جوانه خوار است.

وی با بیان اینکه حدود ۱۰ هزار هکتار از جنگل‌های بلوط اصفهان در فریدونشهر به صورت پراکنده درگیر آفت جوانه خوار شده، می‌افزاید: عامل اصلی این پدیده خشکسالی، کمبود بارندگی و ریزگردها است.

رئیس اداره جنگل‌کاری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان خاطرنشان می‌کند: از محل اعتبارات طرح صیانت برای مبارزه با آفات و بیماری‌ها برای مقابله با آفت جوانه خوار بلوط در سطح ۸۴۵ هکتار از جنگل‌های فریدونشهر با اعتبار ۴۳۰ میلیون تومان در سال ۱۴۰۰ هزینه شد اما اعتبار طرح صیانت از جنگل‌ها برای سال ۱۴۰۱ هنوز ابلاغ نشده است.

شفیعی با بیان اینکه برای مقابله با آفت جوانه خوار از سم بی‌تی (bacillus thuringiensis) استفاده می‌کنیم، می‌گوید: سمپاشی در نواحی که جاده باشد با تراکتور و اگر صعب العبور باشد با کوله پشتی انجام می‌شود؛ همچنین یکی دیگر از روش‌های ما هرس درختان و قطع شاخه‌های آفت زده است که توسط کارشناس نشان گذاری و قطع می‌شود که به سایر شاخه‌ها سرایت نکند.

همچنین امین حافظی رئیس اداره حفاظت و حمایت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان درباره نحوه مقابله با افت جوانه خوار بلوط در جنگل‌های غرب استان به خبرنگار مهر می‌گوید: استفاده از محلول باکتریایی در کانون‌های بحرانی و مناطق آلوده جنگل‌های بلوط استان را در سه سال گذشته در دستور کار خود قرار داده‌ایم.

وی می‌افزاید: این محلول سم و افت کش نیست محلولی باکتریایی است که صرفاً برای همان آفت ایجاد مسمومیت می‌کند و باعث از بین رفتن لارو می‌شود و با توجه به مقابله سه سال گذشته، مساحت کانون‌های آلوده بسیار کم شده است و امسال تاکنون شرایط بحرانی که نیازمند مقابله و عملیات محلول پاشی در جنگل‌های بلوط فریدونشهر باشد، نیست و هنوز به آستانه خسارت نرسیده است.

رئیس اداره حفاظت و حمایت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان با اشاره به اینکه ۱۰-۱۵ نوع افت به صورت پراکنده در جنگل وجود دارد، خاطرنشان می‌کند: آفات جزو لاینفک اکوسیستم جنگل‌اند اما زمانی که طغیان کنند برای جنگل مخاطره دارد و تنها آفتی که در این سال‌ها به جنگل‌های ما خسارت می‌زند جوانه خوار بلوط است.

حافظی با بیان اینکه حدود هفت- هشت سالی می‌شود که آفت جوانه خوار وارد جنگل‌های بلوط استان در شهرستان فریدونشهر شده است، می‌گوید: استان اصفهان ۶۵ هزار هکتار ناحیه روشی زاگرسی با گونه غالب بلوط دارد که ۴۰ هزار هکتار در فریدونشهر و ۲۵ هزار هکتار در سمیرم است، آفت جوانه خوار به طور تقریبی در ۱۰ تا ۲۰ درصد از مساحت جنگل‌های فریدونشهر مشاهده شده است اما جنگل‌های بلوط سمیرم تاکنون درگیر این آفت نشده‌اند.

جمعیت آفت در بلوطستان‌های اصفهان بحرانی نیست

وی با بیان اینکه امسال سطح درگیر با آفت به صورت پراکنده است، خاطرنشان می‌کند: محلول پاشی سال گذشته در مناطق آلوده که تراکم افت زیاد بود از رشد تصاعدی جمعیت آفت و درگیری کامل منطقه در سال جاری جلوگیری کرد.

رئیس اداره حفاظت و حمایت اداره کل منابع طبیعی استان با بیان اینکه فصل رویش جوانه‌ها در جنگل‌های بلوط غرب و جنوب استان اصفهان فروردین و اردیبهشت ماه است، اظهار می‌کند: امسال تاکنون جمعیت آفت جوانه خوار به آستانه بحران و خسارت نرسیده است، با وجود این، اگر سال جاری با همین کیفیت پیش برویم سال ۱۴۰۲ شاید مجدد نیازمند مقابله به صورت محلول پاشی باشیم.

حافظی می‌افزاید: مشکلات اعتباری همواره وجود دارد، شاید نیاز بوده که در سطح پنج هزار هکتار با آفت مقابله کنیم اما مجبور شدیم در هزار هکتار محلول پاشی کنیم زیرا قیمت سموم افزایش یافته است و اعتبارات خیلی جوابگو نیست اما امسال مشکل اعتباری مطرح نیست و آفت به صورت بحرانی در جنگل‌های بلوط استان ما مشاهده نشده است که نیازمند مقابله باشد و افت‌های دیگر نیز در حدی نیستند که خسارت وارد کنند.

این مقام مسئول در اداره کل منابع طبیعی استان اصفهان خاطرنشان می‌کند: لاور جوانه خوار بلوط طی دو-سه ماه که برگ‌های بلوط باز می‌شوند در جوانه تغذیه و رشد می‌کند و سبزینه گیاه را از بین می‌برد و جلوی رشد آن را در بهار می‌گیرد و این در حالی است که از سوی دیگر خشکسالی و کم بارشی نیز سبب می‌شود ریشه درختان به اندوخته آب و مواد غذایی دسترسی نداشته باشند و رشد و احیای درخت به کندی پیش می‌رود. تداوم این شرایط به مرور و سال به سال باعث ضعیف شدن درخت می‌شود و آن را مستعد سایر بیماری و آفات خواهد کرد. برای مثال آفت چوب خوار حمله و تنه درخت را خالی می‌کند و درخت خشک می‌شود.

در همین پیوند علیرضا نادری کارشناس حشرات و پروانه شناس در معاونت محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست به خبرنگار مهر می‌گوید: وقتی آفتی در اکوسیستمی ظاهر می‌شود باید همه جوانب اکولوژیکی را بررسی کرد؛ موضوعی که معمولاً در ایران کمتر اتفاق می‌افتد.

تیغ بی تدبیری بر گلوی بلوط‌ها

وی می‌افزاید: در کشور ما متأسفانه وقتی آفتی در منطقه‌ای ظاهر می‌شود فکر می‌کنند آنجا مزرعه یا باغ است که یک نوع کشت باشد و آفت با سمپاشی کنترل شود در حالی که در اکوسیستمی مانند جنگل که هزاران گونه در کنار هم زندگی می‌کنند باید دلیل شیوع آن را ابتدا کشف شود ضمن اینکه اجازه سمپاشی برای موجودی که از آن به عنوان آفت نام می‌برند، ندارند.

این کارشناس محیط زیست دلیل شیوع آفات در جنگل‌های زاگرسی را در سال‌های اخیر، تخریب‌های گسترده زیستگاه‌ها می‌داند و خاطرنشان می‌کند: از چرای بی رویه دام گرفته تا کشاورزی غیراصولی و برداشت بی رویه از جنگل چه به صورت شاخه و چه بهصورت بذر بلوط و رفت و آمد بیش از حد به این مناطق، همه این‌ها خاک را از بین برده و پوشش گیاهی زاگرس را ضعیف کرده و این در حالی است که از سوی دیگر تغییرات آب و هوایی نیز سبب کاهش بارندگی شده است.

نادری اضافه می‌کند: گیاهان مواد معدنی مورد نیاز خود را با مایعات جذب می‌کنند وقتی آب کم شود و تنش خشکی به گیاه وارد شود این شرایط باعث جذب مواد معدنی کمتر و در نتیجه ضعیف شدن بدنه گیاه می‌شود و آن را در برابر هر تنش خارجی آسیب پذیر می‌کند.

کارشناس حشرات و پروانه شناس در معاونت محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: بید جوانه خوار بلوط یا سوسک جوانه خوار یا حشرات دیگری که اکنون به این درختان حمله ور شدند، پیش تر نیز در جنگل وجود داشتند اما وقتی درخت قوی باشد این‌ها سراغ درختان ضعیف و فرسوده می‌روند ولی تنش اکولوژیکی که بالا می‌گیرد، چه تنش آبی و یا سایر تنش‌های محیطی مانند چرای بی رویه دام و خشک شدن پوشش گیاهی که از نفوذ آب به سفره‌های آب زیرزمینی جلوگیری می‌کند؛ همه این عوامل دست به دست هم داده و باعث می‌شود که همه درختان حتی درختان جوان‌تر آسیب پذیر شوند.

وی ادامه می‌دهد: در نظر بگیرید که اکنون نه دیگر مواد مغذی در خاک سطحی باقیمانده است و نه رطوبتی وجود دارد که ریشه درختان، مانده مواد مغذی خاک را جمع آوری کنند. در نتیجه درختان ضعیف شده و مستعد ابتلاء به هر نوع آفتی هستند.

باید از هر رخدادی در طبیعت درک اکولوژیک داشت

نادری با اشاره به اثرات تخریب اکوسیستم جنگل‌، می‌گوید: جمعیت بیدهای جوانه خوار بلوط که آن را پروانه عنوان کرده‌اند، شرایط مناسب غذایی، شکارگران این بیدها و سایر شرایط اکولوژیکی حاکم بر محیط کنترل می‌کند؛ وقتی در منطقه پوشش گیاهی از بین رفته باشد و حشراتی مانند زنبورهای براکانید یا ایکنومونید که روی شفیره و لارو این بیدها تخم گذاری و اینها را کنترل می‌کنند، نباشند و از سوی دیگر گیاه به دلیل نبود آب و مواد مغذی خاک ضعیف شده باشد، درخت به عنوان منبع غذایی در اختیار این حشرات قرار گرفته و جمعیت این حشره افزایش می‌یابد.

کارشناس حشرات و پروانه شناس در معاونت محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست تصریح می‌کند: یکی از بزرگترین معضلات کشور ما در زمینه اکوسیستم‌های طبیعی این است که متأسفانه مقابله با آفات را تک محوره می‌بینند در حالی که اکوسیستم طبیعی، مزرعه و باغ تک محصولی نیست و باید از هر رخدادی در طبیعت درک اکولوژیک داشت.

وی می‌افزاید: در باغ و مزرعه ممکن است دو- سه نوع محصول داشته باشید و با استفاده از یک نوع سم هرچه افت وجود دارد، از بین می‌رود هر چند که این کار در مزرعه هم اشتباه است اما در اکوسیستم طبیعی مانند جنگل با یک سم پاشی همه گونه‌های مفید دیگر را نیز از بین می‌برید؛ به ظاهر ممکن است که بید جوانه خوار کنترل شود اما چون با سمپاشی شکارگرهای این حشره نیز از بین رفته است مدتی بعد با چند برابر جمعیت دوباره نسل را بقا می‌دهند.

نابودی تنوع زیستی جنگل‌ها با محلول پاشی

این کارشناس محیط زیست استفاده از محلول باکتریایی برای مقابله با بید جوانه خوار بلوط را یکی از بزرگترین اشتباهات رایج سال‌های اخیر در کشورمی داند و خاطرنشان می‌کند: محلول باکتریایی باسیلوس تورنجینسیس «bacillus thuringiensis» شفیره و لارو حشراتی با دگردیسی کامل مانند پروانه‌ها، بیدها، برخی زنبورها و مگس‌ها را مورد هدف قرار می‌دهد؛ از این رو می‌توان گفت که این محلول یک محصول هدفمند برای یک گونه مشخص نیست و وقتی آن را در جنگل استفاده می‌کنند صدها گونه دیگر را از بین می‌برند و این به اعتقاد من یک جرم بزرگ است زیرا تنوع زیستی را نابود می‌کنند.

وی می‌افزاید: این محلول باکتریایی را سال‌ها پیش برای استفاده در مزارع کشاورزی و سیستم‌های تک محصوله تولید کردند، ماده‌ای نبود که برای جنگل استفاده شود. هیچ جای دنیا در جنگل‌های طبیعی چنین محلولی استفاده نمی‌کنند.

نادری می‌گوید: امروزه در دنیا وقت و هزینه را می‌گذارند برای تولید فِرِمون‌های جنسی تا بتوانند از طریق بو نر و ماده‌ها را جذب کنند و با تله‌های فِرِمونی جمعیت این بیدها را کاهش می‌دهند؛ همچنین یک روش امروزی دیگر عقیم سازی جمعیت نرهای بید جوانه خوار است، روشی که روی جمعیت موش‌ها و برخی مگس‌ها انجام شده است و با کمترین آسیب به محیط و اکوسیستم جمعیت افت را کنترل می‌کنند.

دخالت انسان در طبیعت و خشکسالی سبب طغیان آفات در جنگل‌ها شده اما روش‌های مقابله با این آفات از جمله استفاده از سموم مانند مسکن است، مسکنی که البته شاید تجویز آن‌ها حال جنگل‌های بیمار را بدتر کند. جنگل‌هایی که تأمین کننده ۴۰ درصد از آب شیرین کشور هستند، محل آزمون و خطا نیست و می‌توان با استفاده از روش‌های روز دنیا بلوطستان‌های زاگرس را از شر آفات نجات داد. روش‌هایی که هزینه کردن برای آنها سرمایه گذاری برای آیندگان است.