حضرت حمزه سیدالشهدا را با چه منابعی بشناسیم؟

به گزارش خبرنگار مهر، پانزدهم شوال در تاریخ اسلام روز خاصی است. به شهادت منابعی چون «الصحیح من سیرة النبی الاعظم» اثر مرحوم علامه آیت الله سید جعفر مرتضی عاملی در این روز به سال سوم هجری جنگ احد رخ داد و در طی آن حضرت سیدالشهدا حمزة بن عبدالمطلب (ع) به همراه ۶۹ نفر از مسلمانان به شهادت رسید.

در این جنگ تعداد مسلمانان هزار نفر بود که به روایت برخی از منابع ۳۰۰ نفر از آنان به تحریک منافقان بازگشتند. تعداد کفار به روایتی سه هزار نفر و به روایات دیگر دو و چهار هزار نفر بوده است. از بین کفار حدود ۳۰ نفر کشته شدند و تعداد شهدای مسلمانان ۷۰ نفر بود. منابعی چون «امالی» شیخ طوسی روایت کرده‌اند که در این روز پیامبر مکرم اسلام (ص) جراحت شدید برداشت به نحوی که برخی گمان کردند حضرت (ص) به شهادت رسیده است.

این نبرد حاوی درس‌های بسیاری است. مسلمانان در این نبرد در مرز پیروزی بودند تا اینکه عده‌ای فرمان ولی امر خود را شکستند. این عده به فرمان پیغمبر (ص) مامور بودند تا پای جان مراقب تنگه‌ای استراتژیک باشند و حتی اگر جنگ با پیروزی مسلمانان هم به پایان رسید محل ماموریت خود را ترک نکنند. اما این عده فرمان شکستند و باعث شدند تا کفار شکست خورده دوباره جان بگیرند.

از مجاهدان سلحشور این نبرد یکی حضرت حمزه سیدالشهداست و دیگری حضرت امیرالمومنین امام علی بن ابی طالب (ع) و دیگری بانوی به نام نسیبه. اما درباره رشادت‌ها و سلحشوری‌های حضرت امیرالمومنین امام علی (ع) صحبت بسیار است و در این مجال اندک نمی‌گنجد. حضرت (ع) کشنده اکثر کشته‌های کفار در این نبرد بود و هنگام آنکه لشکر اسلام پس از خیانت آن عده رو به هزیمت رفت، حضرت (ع) در دفاع از حضرت خاتم الانبیا رشادت‌های بسیار به خرج داد و در نهایت حدیث مشهور «لا فَتی اِلاّ عَلی و لا سَیفَ اِلاّ ذُوالفَقار» بر اثر این رشادت‌ها صادر شد که مورد اجماع شیعه و سنی است.

اما نسیبه دختر کعب بن مازنیه که به او ام عماره می‌گفتند. ام عماره با همسر و دو پسر خود در احد حضور داشت. او ابتدا سقایی لشکر اسلام را می‌کرد و پس از آنکه دید ورق جنگ دارد به نفع کفار برمی‌گردد و برخی از لشکر اسلام در حال فرار هستند، مشک را به کناری گذاشت و لباس رزم پوشید و خود را سپر حضرت رسول (ص) کرد به گونه‌ای که جراحات بسیاری بر او وارد آمد و مداوای آنها تا یکسال به طول انجامید.

حضرت رسول (ص) وقتی مجاهدت‌های این بانوی دلیر و سلحشور را دید بر او درود فرستاد و مقام او را از بسیاری از صحابه برتر دانست، چرا که آنان فرار کرده بودند، اما این بانو خود را سپر جان پیامبر کرد.

سلحشوری حضرت حمزه (ع)

همانطور که اشاره شد در این نبرد سردار دلیر اسلام حضرت حمزه سیدالشهدا به شهادت رسید. آن حضرت بازوی نظامی پیامبر (ص) بود و پشتوانه محکمی برای توسعه اسلام. منابعی چون «الصحیح من سیره النبی الاعظم» و همچنین «اسدالغابه فی معرفة الصحابه» اثر ابن اثیر، روایت کرده‌اند که آن جناب برای رضاعی پیامبر مکرم اسلام (ص) بود.

حضرت حمزه (ع)، پسر عبدالمطلب و برادر ابوطالب و عبدالله بود. او در سال ۵۵ تا ۵۷ قبل از هجرت در مکه متولد شد. حمزه برادر رضایی رسول خدا (ص) از کنیز ابی‌لهب به نام ثویبه بود. او نخستین کسی بود که پیامبر خدا ولادت علی (ع) را بدو بشارت کرد. حضرت حمزه در سال دوم بعثت، در زمان دعوت پنهانی رسول خدا به اسلام گرویده بود. او در سال اول هجرت از سوی پیامبر به جنگ اعزام شد. و در جنگ بدر نیز فرمانده لشکر اسلام بود.

در شجاعت حضرت حمزه روایت‌ها بسیار است. ایشان مردی شجاع و پرهیبت بودند. شهادت ایشان نیز به سعایت هند زن ابوسفیان و مادر معاویه رخ داد که داستانش بر همگان معلوم است. اما چرا به فکر به شهادت رساندن ایشان افتادند؟ روایت است که هند به دلیل آنکه پدر، برادر و عمویش در غزوه بدر کشته شدند، به فکر نبش قبر مادر پیامبر مکرم اسلام بود، اما کفار قریش بنا به ملاحظاتی مانع او شدند. هند سپس غلام خود وحشی را با وعده‌هایی مامور کرد تا در نبرد احد به پیامبر(ص) یا امیرالمومنین (ع) و یا حضرت حمزه (ع) حمله کند. وحشی گفت که از کشتن پیامبر و پسرعمویش معذورم اما برای کشتن حمزه کمین می‌کنم.

پس از به شهادت رسیدن حضرت حمزه (ع) آن ملعونه به مثله کردن پیکر آن دلیرمرد پرداخت. پس از پایان نبرد وقتی پیامبر (ص) پیکر عموی خود را بدان وضع دید بسیار گریست و اهل بیت نیز گریستند. حضرت (ص) فرمودند که بهترین برادران من علی (ع) و بهترین عموهای من حمزه (ع) هستند.»

چه منابعی را درباره حضرت حمزه (ص) بخوانیم؟

در فرهنگ عامه ایران منابعی چون رموز حمزه و حمزه نامه موجود است. حمزه نامه، از داستان‌های بلند ادب عامه، درباره حضرت حمزه است اما شامل جنگ‌ها و ماجراهای تخیلی بسیار. حمزه‌نامه احتمالاً معروف‌ترین قصه مشترک فرهنگ‌های اسلامی از مغرب تا شمال آفریقا، عربستان، ایران، اندونزی، هندوستان و دیگر سرزمین‌های مسلمان‌نشین دنیاست. این داستان با نام‌های گوناگونی همچون حمزه‌نامه، شاهزاده حمزه، جنگ‌نامه امیرالمؤمنین حمزه، اسمار الحمزه، رموز حمزه، داستان امیر حمزه، قصه حمزه، قصه امیرالمؤمنین حمزه، امیر حمزه صاحب قرآن، تاریخ گیتی‌گشا و برخی عنوان‌های دیگر، در نسخه‌های خطی و چاپهای سنگی مختلف موجود است. برخی روایت‌های این کتاب‌ها به حمزه آذرک باز می‌گردد.

اما فارغ از این منابع درباره آن حضرت منابع پژوهشی و تاریخی خوبی به فارسی موجود است که از جمله بهترین آنها می‌توان به «حضرت حمزه مدافع حق» نوشته محمدباقر علم الهدی و ترجمه جلال برنجیان از انتشاراتی طور اشاره کرد.

همچنین کتاب «آن که گفت آری: حمزه‌بن عبدالمطلب (ع)» نوشته مجید مسعودی از انتشارات دلیل ما نیز یکی دیگر از آثار خوب پژوهشی درباره زندگانی پربرکت حضرت حمزه است. نویسنده این زندگی را از ابتدای تولد تا هنگام شهادت در احد واکاوی کرده است. بخش‌های پایانی کتاب به شخصیت حمزه به روایت پیامبر و ائمه معصومین و هم چنین زیارت حمزه (ع) اختصاص یافته است.

جواد محدثی نیز در کتابی به نام حضرت حمزه که توسط موسسه بوستان کتاب منتشر شده شرح حال و زندگی حمزه سیدالشهدا را روایت کرده است. فضایل حمزه، جریان اسلام آوردن او، هجرت به مدینه، در میادین جنگ احد و بدر، و شهادت او، عناوین بخش‌های مختلف این کتاب است که در آن بویژه مکارم اخلاقی آن حضرت برای مخاطبان عیان شده است.

اما کتاب «حمزه سیدالشهدا» نوشته محمد صادق النجمی و ترجمه سید محمدرضا مهری از انتشارات بنیاد معارف اسلامی، نیز دیگر کتاب مهم درباره آن جناب است. این اثر مروری بر زندگانی، شخصیت و فضایل «حمزه بن عبدالمطلب» و شان و جایگاه او نزد خداوند، رسول خدا و ائمه اطهار است.

در این نوشتار ابتدا به گوشه‌هایی از حیات حمزه بن عبدالمطلب در قبل و بعد از اسلام پرداخته شده و پس از آن از منظری قرآنی و روایی به تبیین مقام و منزلت وی و دفاع او از پیامبر اکرم در مواضع خطرناک و سنگین پرداخته شده است. نگارنده روایاتی نبوی در مورد مقام اخروی حمزه، جایگاه ویژه او در میان عموهای پیامبر اسلام، مقام شفاعت‌کنندگی حمزه در قیامت، علاقه و محبت رسول خدا نسبت به حمزه و همچنین روایاتی از ائمه معصوم و احتجاجات آنها در دفاع از مقام و جایگاه حمزه بن عبدالمطلب نقل و دیدگاه علمای بزرگ شیعه مانند شیخ مفید در مورد جایگاه والای حمزه ترسیم کرده است.

در همین راستا وی به توصیف رشادت‌های حمزه در جنگ بدر و احد و کیفیت به شهادت رسیدن او در احد اشاره نموده و واقعه جنگ احد و زخمی شدن شدید امام علی(ع) و پیامبر اسلام و تلفات سنگین مسلمانان در این جنگ به‌ویژه شهادت حمزه را توصیف کرده است.