۸ سال تلاش برای زنده نگه داشتن یک دریاچه/ دردسرهای جدید؛ از حق‌آبه تا کشاورزی

مظاهر گودرزی: اگر قرار باشد دغدغه‌های محیط زیستی کشور شمارش شود، قطعاً دریاچه ارومیه در بالای این فهرست قرار می‌گیرد، دریاچه‌ای که برای حیات دوباره میان بیم و امید قرار دارد، پروژه احیا اگرچه روند سریع خشک شدن دریاچه را متوقف کرده اما خودش به اما و اگرها زیادی وابسته است.

شروع خشک شدن دریاچه ارومیه به اواسط دهه ۷۰ برمی‌گردد، به‌گفته معاون اداره کل محیط زیست آذربایجان غربی «از سال ۱۳۷۶ همزمان با یک دوره خشکسالی کاهش سطح تراز دریاچه ارومیه اتفاق افتاد، تراز دریاچه که آن روزها حدوداً ۱۲۷۷ متر از سطح آبهای آزاد بود کم کم شروع به کاهش کرد.»

اگرچه در همان سال‌ها اقداماتی برای کنترل خشک شدن دریاچه صورت گرفت اما شاید به‌طور جدی، پروژه احیای دریاچه ارومیه به اوایل دهه نود برگردد. همزمان با شروع کار دولت یازدهم، حسن روحانی، رئیس جمهور وقت در اولین جلسه هیات دولت سند ستاد احیای دریاچه ارومیه را امضا کرد تا شاید بیم‌ها تبدیل به امید شود.

به‌گفته‌ی مصطفی مصطفی‌زاده، کارشناس واحد برنامه‌ریزی دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه، نقشه‌ی راه احیا با ۲۷ راهکار ذیل ۶ سرفصل قرار گرفت؛ مسیری که با طی شدن آن قرار شد دریاچه بعد از مرحله تثبیت به مرحله‌ احیا برسد.

مصطفی‌زاده درباره نقشه راه ستاد احیا به خبرآنلاین می‌گوید: «در احیای دریاچه ارومیه یک نقشه راه وجود دارد که سه دوره را مشخص می‌کند، دوره اول مربوط به دوره‌ تثبیت است، به این معنا که بتوانیم در یک بازه زمانی وضعیت دریاچه را نسبت به شروع طرحِ نجات تثبیت کنیم، چراکه گفته می‌شد اگر دریاچه همان روند سابق از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۲ را ادامه می‌داد چیزی از آن باقی نمی‌ماند، در آن سال‌ها تقریباً به‌طور متوسط ۴۰ سانتی‌متر کاهش تراز دریاچه ارومیه را در هر سال شاهد بودیم.»

او ادامه می‌دهد: «در فاز دوم بحث احیا مطرح بود، یعنی اقدامت سازه‌ای و فیزیکی برای یک مدیریت پایدار در بخش منابع آب، لذا در این مرحله اقدامت سخت‌افزاری مورد توجه قرار گرفت، مانند تصفیه خانه شهر تبریز و ارومیه و خط انتقال پساب از این تصفیه خانه به سمت دریاچه، و پروژه انتقال آب از سد کانی‌سیب به دریاچه که این پروژه‌ها پیشرفت ۹۵ درصدی دارند.»

به‌گفته کارشناس واحد برنامه‌ریزی ستاد احیا، در فاز سوم اقدامات نرم‌افزاری از قبیل، ترویج آموزش کشاورزی به کشاورزان، طرح جامع زراعت و باغبانی، طرح جامع کشت گیاهان دارویی در حوضه دریاچه مورد توجه قرار گرفت.

دستاوردهای ستاد احیا

اما حالا باید پرسید با گذشت بیش از ۸ سال از شروع به کار ستاد احیا دریاچه ارومیه، این ستاد چه دستاوردی دارد؟ شاید بهترین روش، مراجعه به تراز آب دریاچه در سال‌های گذشته و البته سال‌های بعد از شروع عملیات احیا باشد. نمودار زیر به‌خوبی نشان می‌دهد، روند نزولی تراز آب دریاچه همزمان با شروع به‌کار عمالیات احیا کند شده و طی سال‌های بعد تقریباً تثبیت شده است.

وضعیت کنونی دریاچه ارومیه

آن‌طورکه به‌نظر می‌رسد پروژه‌ی احیای دریاچه ارومیه فعلا توانسته این دریاچه را در وضعیت سال ۱۳۹۳ یعنی شروع عملیات احیا نگه دارد، وضعیتی که البته کاملا شکننده است، حجت جباری، سرپرست مرکز مدیریت هماهنگی و ارزیابی ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره وضعیت کنونی دریاچه به خبرآنلاین می‌گوید: «امروز در دریاچه حدوداً ۳.۱۸ میلیارد متر مکعب آب وجود دارد، که در یک عرصه‌ی ۲۵۰۰ کیلومتر مربعی پخش شده است، یعنی چیزی حدود ۱.۱ متر عمق متوسط دریاچه ارومیه است، به عبارتی آب زیادی وجود ندارد، در سال آبی ۱۴۰۰ – ۱۴۰۱ سطح تراز دریاچه ارومیه دیگر بیشتر از ۱۲۷۰.۷۹ متر (۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۱) نمی‌شود، از طرفی، از این به بعد با آغاز تبخیر آب تراز دریاچه شروع به کاهش می‌کند، من پیش‌بینی می‌کنم احتمالاً سطح تراز در اواخر تابستان امسال به ۱۲۷۰.۲ برسد، بنابراین با این وضعیت بخش بزرگی از دریاچه خشک خواهد شد.»

حقابه دریاچه

علیرغم در نظر گرفتن وضعیت کنونی، نمودار زیر وضعیت تراز آب دریاچه ارومیه را از سال ۱۳۸۸ تا ۱۴۰۱ نشان می‌دهد، جایی‌که تراز آب از ۱۲۷۲.۲۱ متر (از سطح دریای آزاد) به ۱۲۷۰.۷ متر در سال ۱۳۹۳ رسید و حالا با گذشت ۷ سال در سال ۱۴۰۱ تراز آب در وضعیت ۱۲۷۰.۷۸ متر قرار دارد.

این‌که چرا بعد از عملیات تثبیت این نمودار صعودی نمی‌شود و روند احیای دریاچه اتفاق نمی‌افتد، به حقابه دریاچه ارومیه برمی‌گردد.

مصطفی‌زاده دراین‌باره به خبرآنلاین می‌گوید: «دریاچه ارومیه یک نیاز زیست محیطی سالانه دارد، این مقدار ۳.۴ میلیارد متر مکعب آب است که اگر در هر سال آبی تامین شود دریاچه ارومیه در همین وضعیت باقی می‌ماند، یعنی جدا از این ۳.۴ میلیارد مترو مکعب هرچقدر بیشتر آب به سمت دریاچه روانه شود این دریاچه می‌تواند به شرایط ایده‌آل خودش که ۱۲۷۴ متر از سطح آزاد دریا هست برسد.»

این حقابه از طریق باران و البته از طریق رودخانه‌هایی که به دریاچه سر ریز می‌شوند تامین می‌شود، بنابراین جدا از بارش‌های آسمانی، نقش وزارت نیرو در تامین حقابه دریاچه ارومیه اهمیت دارد تا این دریاچه بتواند علاوه بر تامین نیاز سالانه یعنی ۳.۴ میلیارد متر مکعب، آب بیشتری برای شروع مرحله احیا دریافت کند، اما میزان آب ورودی به دریاچه طی سال‌های گذشته نشانه‌های خوبی ندارد؛ همان‌طورکه در جدول زیر مشخص است فقط در سال آبی ۱۳۹۷-۱۳۹۸ آن هم به دلیل بارش‌های خوبی که در آن سال بود بیش از حقابه ۳.۴ میلیارد متر مکعبی آب وارد دریاچه شده، درحالی‌که در سال‌های آبی اخیر این اتفاق رخ نداده است.

معاون محیط زیست اداره کل محیط زیست آذربایجان غربی درباره اهمیت حقابه دریاچه می‌گوید: «حقابه ۳.۴ میلیارد متر مکعب کمترین آب مورد نیاز دریاچه ارومیه است تا حداقل در همین وضعیت باقی بماند، این ۳.۴ میلیارد وضعیت دریاچه را نرمال نمی‌کند و نهایتاً جلوی خشک شدن دریاچه را می‌گیرد، چراکه سالیانه چیزی حدود ۳ الی ۳.۵ میلیارد متر مکعب میزان تبخیر آب از سطح دریاچه است.»

چرا حقابه دریاچه تامین نمی‌شود؟

حالا می‌دانیم با توجه به میزان تبخیر (۳ - ۳.۵ میلیارد متر مکعب) اگر حقابه ۳.۴ میلیارد متر مکعبی دریاچه تامین نشود، نه تنها نباید امیدی به احیا داشت بلکه ممکن است وضعیت تثبیت دریاچه هم به خطر بیفتد.

این‌که چرا این حقابه تامین نمی‌شود پرسشی است که سرپرست مدیریت هماهنگی ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره آن به خبرآنلاین می‌گوید: «وزارت نیرو به دلایلی مانند عدم اتمام پروژه و کاهش بارندگی این حقابه را تامین نمی‌کند، برای خودشان توجیهاتی دارند که بخشی از آن‌ها خیلی قابل قبول نیست، برای مثال یکی از کارهای که باید انجام می‌شد این بود که یکسری از دریچه‌ها که روی رودخانه‌ها در بندهای انحرافی وجود دارد و آب را به سمت کشاورزی منتقل می‌کند باید در فصل غیر کشاورزی بسته باشند تا آب وارد دریاچه ارومیه شود، اما امسال در بازدیدی که داشتیم متاسفانه خیلی از این دریچه‌ها همچنان باز بودند و آب به‌جای دریاچه به سمت زمین‌های کشاورزی می‌رفت.»

معاون محیط زیست آذربایجان غربی ادامه می‌دهد: «علی‌رغم اقدامت خوبی که در ستاد انجام شده، من به جرات می‌گویم که ما در حوزه کشاورزی موفق نبودیم، در سال‌های اخیر چه در زمینه توسعه اراضی آبی و چه در زمینه بالا بردن راندمان کشاورزی نتوانستیم موفق باشیم، فقط در یک مورد از سال ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۸ چیزی حدود ۴۷ هزارو ۵۰۰ هکتار به اراضی آبی کشاورزی در حوضه دریاچه ارومیه اضافه شده است، همچنین در مواردی شاهد تغییر کاربری اراضی ملی به اراضی کشاورزی هستیم، بنابراین سطح اراضی کشاورزی دارد بیشتر می‌شود.»

دریاچه ارومیه چیزی شبیه به تالاب فصلی

اگرچه با شروع به کار ستاد احیای دریاچه ارومیه اقدامات خوبی انجام شد، اقداماتی از قبیل متوقف کردن پروژه‌های نیمه تمام سدسازی و لایروبی رودخانه‌ها، همچنین شروع پروژه‌هایی مانند تصفیه‌خانه ارومیه و تبریز و برخی دیگر که می‌تواند در صورت بهره برداری نزدیک به یک میلیارد متر مکعب آب روانه دریاچه کند، اما افزایش اراضی دیمی به آبی و همچنین بد قولی‌ها در تامین حقابه دریاچه ارومیه سبب شده با حفظ وضعیت موجود احیای دریاچه دور از انتظار باشد.

جباری در این‌باره می‌گوید: «همه چیز بستگی به همت دولت و مردم دارد، اگر پروژه‌های سد سازی همچنان متوقف باشند و آن یک میلیاردی که خارج از حوضه قرار است وارد دریاچه ارومیه شود محقق شود، خیلی به جلوگیری از خشک شدن دریاچه کمک می‌کند، از طرفی اگر روند فعلی توسعه کشاورزی متوقف نشود، غیر از این‌که در تامین آب دریاچه مشکل خواهیم داشت در پایین دست رودخانه هم در آینده مشکلات زیادی ایجاد می‌شود، به نظرم اگر مدیریت بهتر و همه جانبه نداشته باشیم دریاچه به یک تالاب فصلی تبدیل خواهد شد، اینطوری که با بارندگی‌ها در فصل زمستان و بهار مقداری آب از طریق رودخانه‌های بدون سد وارد دریاچه می‌شود، و نهایت آخر تابستان هم خشک می‌شود.»

معاون محیط زیست آذربایجان غربی و سرپرست مرکز مدیریت هماهنگی و ارزیابی ستاد احیای دریاچه ارومیه در پایان بیان می‌کند: «من نگران این هستم با اتمام پروژه‌های آبرسانی به دریاچه، و وقتی آب از آن حوضه وارد دریاچه شد، توسعه سد سازی یا برداشت آب برای کشاورزی مجدد شروع شود، البته امیدواریم این اتفاق نیفتد.»

۴۷۲۳۳