دیپلماسی گل رز "خیام" از نیشابور تا انگلستان

آفتاب‌‌نیوز :

در سال ۱۸۸۴، می‌گویند "ویلیام سیمپسون"(William Simpson) (هنرمند جنگ) که همراه هیات اعزامی به سرحدات ایران برای تعیین مرزهای ایران و افغانستان وارد ایران شده بود، از مقبره خیام بازدید کرد و ضمن بازدید مقداری از بذر گل سرخی که بر مزار خیام روییده بود را به همراه نامه‌ای به انگلستان فرستاد.

وی در خاطرات خود چنین می‌گوید: "به دنبال برگ سبزی و یا چیزی که در محل روییده باشد، بودم تا به عنوان سوغات با خود ببرم. چند گیاه که در میان آجرها سبز شده بودند، خیلی ضعیف و برای یادگار نامطلوب بودند. داخل باغ، جلوی مقبره را نگاه کردم؛ از خوش شانسی من یک ردیف بوته گل سرخ یافتم. در آن فصل سال، گلی نمانده بود و حتی برگ‌ها نیز قهوه‌ای و پژمرده شده بودند. با وجود این چندتایی سبز یافتم؛ سه بوته کامل را از آنها کندم".

این بذرها توسط "سر ویلیام دیسلتون" در باغ گیاه‌شناسی سلطنتی (Kew Gardens) کاشته ‌شد، ولی گلی نرویید و نهایتا با پیوند دادن و انتقال بر سر مزار "ادوارد فیتز جرالد" (مترجم رباعیات خیام) در سال ۱۸۹۳، گل شکوفه می‌دهد.

این گیاه یک گل رز با رایحه‌ای خوش و گلبرگ‌هایی صورتی بود که در طول سالیان تکثیر شد و در تمام جهان به نام "گل رز عمرخیام" مشهور شد.

حکیم عمر خیام فیلسوف، ریاضیدان، ستاره شناس و شاعر رباعی سرای ایرانی بود و بزرگترین دانشمند قرن پنجم در دوره سلجوقی بود. خیام در زندگی خود دستاوردهای زیادی بدست آورد و از نظر بسیاری از دانشمندان از بزرگترین ریاضیدانان جهان به شمار می‌رود.

خیام دانشمند و همه چیزدان عصر خویش بود، هر چند که جایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست، اما رباعیات او آوازه جهانی دارد؛ به گونه‌ای که رباعیات خیام به بیشتر زبان‌های زنده برگردان شده و ادوارد فیتزجرالد رباعیات خیام را به زبان انگلیسی ترجمه کرده است.

با توجه به دستاوردهای این دانشمند ایرانی، در تقویم روز ۲۸ اردیبهشت سالروز تولد وی به نام "روز خیام" نامگذاری شد.

روزگار خیام

"غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری" در قرن پنجم هجری در شهر نیشابور به دنیا آمد. تولد وی در روایاتی روز ۲۸ اردیبهشت سال ۴۳۹ هجری اعلام شده است. خیام زمانی به دنیا آمد که ترکان سلجوقی بر خراسان بزرگ تسلط داشتند.

او در زادگاه خود علوم رایج آن دوران مانند فلسفه و ریاضیات را آموخت و پس از تحصیل علوم فلسفه، ستاره شناسی و حدیث و تفسیر در سال ۴۴۹ هجری به سمرقند نقل مکان کرد و اولین کتاب جبر خود درباره معادله‌های درجه سوم را زیر نظر قاضی القضات سمرقند تالیف کرد و از آنجا که با خواجه نظام‌الملک طوسی رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد.

خیام در دوران جوانی در فلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید و در علم طب نیز مهارت داشت. او به دو زبان فارسی و عربی نیز شعر می‌سرود و در علوم مختلف کتاب‌های باارزشی نوشت. برخی نوشته‌اند او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فراگرفته بود.

خیام از بزرگترین دانشمندان عصر خود به حساب می آمد و دارای هوشی فوق‌العاده بود. او همچنین در زمان خود دارای مقام و شهرت بسیار بود و معاصرانش، وی را با القابی چون "امام"، "فیلسوف" و "حجة‌الحق" ستوده‌اند.

خیام به دعوت سلطان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام‌الملک به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را بر عهده گیرد. عمر خیام در مدت ۱۸ سال اقامت خود در اصفهان مهمترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام "رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس" نوشت که در آن خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها را شرح داد و به مدیریت او زیج (رصدخانه) ملکشاهی بنا می‌شود و در همین ایام نیز (حدود سال هجری ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم تنظیم می‌شود.

در این طرح، خیام و همکارانش موفق به اندازه‌گیری طول سال خورشیدی به میزان ۳۶۵ روز می‌شوند که فقط دارای یک ساعت خطا به ازای هر ۵۵۰۰ سال است. این تقویم دقیق‌ترین تقویم دنیا تا به اکنون است. خیام در این دوران به‌عنوان اختربین در دربار خدمت می‌کرد، هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت.

خیام پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام‌الملک مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد. قطع شدن کمک مالی و بی اعتنایی به کار دانشمندان سبب شد تا خیام در حدود سال ۴۷۹ هجری اصفهان را به ‌قصد خراسان ترک کند. وی بقیه عمر را در شهرهای مهم خراسان به‌ویژه نیشابور و مرو گذراند.

مرگ خیام را میان سال‌های ۵۱۷–۵۲۰ هجری قمری می‌دانند که در نیشابور رخ داد. گروهی از تذکره‌نویسان نیز مرگ او را سال ۵۱۶ نوشته‌اند، ولی پس از بررسی‌های لازم مشخص شده که تاریخ مرگ وی سال ۵۱۷ هجری قمری بوده‌است. آرامگاه وی هم‌اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع است، قرار گرفته‌است.

ریاضیات و خیام

عمر خیام به نظر ریاضیدانان غربی نقش بسزایی در تاریخ ریاضی سده‌های ۱۱ و ۱۲ میلادی به دلایل زیر داشته‌است: "تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم و حل تمام صور معادلات درجه سوم"

"حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی معادلات درجه سوم (ابداع نظریهٔ هندسی معادلات درجه سوم با بکار بردن مقاطع مخروطی)"
"نخستین کسی بود که نشان داد معادله درجه سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند"
"اثبات اصل موضوعه پنجم اقلیدس درباره قضیه خطوط متوازی که شالودهٔ هندسهٔ اقلیدسی است"
"تعیین ضرایب بسط دو جمله‌ای (نیوتن) که البته تا سدهٔ قبل نامکشوف مانده بود. به احترام سبقت وی بر اسحاق نیوتن در این زمینه، در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع، این دو جمله‌ای‌ها «دو جمله‌ای خیام-نیوتن» نامیده می‌شوند"
"موفقیت در نوشتن ضرایب بسط چندجمله‌ای به صورت منظم مثلث خیام-پاسکال".

خیام و ستاره شناسی

خیام منجم بود و تقویم امروز ایرانی، حاصل محاسباتی است که او و عده‌ای از دانشمندان دیگر، در زمان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی انجام دادند و به نام وی "تقویم جلالی" خوانده می‌شود.

خیام بدین منظور مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه کرد و درباره چگونگی محاسبات نجومی خود رساله‌ای هم نوشته است. خیام در مقام یک ستاره‌شناس پژوهش‌ها و نوشته‌های مهمی دارد.

خیام و موسیقی

خیام به واکاوی ریاضی موسیقی نیز پرداخته‌است و در"القول علی اجناس التی بالاربعاء" مساله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پرده بالا رونده و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.