ونجلیس؛ مردی که صدای فضا بود

چند روزی است که دنیا در غم از دست رفتن یکی از برترین آهنگسازان تاریخ به نام "ونجلیس" به سوگ نشسته است. آهنگساز شهیر یونانی که در کنار آلبوم‌های سبک الکترونیک، موسیقی مستند حیات وحش و طبیعت و قطعه‌های معروفی که برای فیلم‌ها ساخته و حتی برای آن برنده جایزه اسکار نیز شده است، به حدی در صدا بخشیدن به ماموریت‌های فضایی نقش داشته است که شاید بتوان او را "صدای فضا" نامید.

به گزارش ایسنا، "اوانگلوس اودیسئاس پاپاتاناسیو" با نام هنری "ونگلیس"(Vangelis) که "ونجلیس" نیز خطاب می‌شود، در تاریخ ۲۹ مارس ۱۹۴۳ در یونان به دنیا آمد. وی آهنگساز و نوازنده سبک الکترونیک، امبینت، نیو ایج، پراگرسیو، جاز و پاپ راک بود.

فعالیت هنری و حرفه‌ای "ونجلیس" با همکاری در گروه‌های موسیقی در دهه ۱۹۶۰ آغاز شد و از میانه دهه ۱۹۷۰ به ساخت موسیقی برای چند مستند درباره جانوران و طبیعت روی آورد که موفقیت این کارها سبب شد تا به موسیقی فیلم علاقه‌مند شود. در نهایت نیز در سال ۱۹۸۱ جایزه اسکار را برای ساخت موسیقی فیلم "ارابه‌های آتش" دریافت کرد. این آهنگ یکی از محبوب‌ترین و داغ‌ترین آهنگ‌های زمان خود شد و ماندگاری آن تا حدی است که حتی از آن در مسابقه‌های المپیک ۲۰۱۲ لندن و در هنگام اهدای مدال نیز استفاده شد. وی تولید موسیقی اختتامیه المپیک ۲۰۰۰ سیدنی و سرود رسمی جام جهانی فوتبال ۲۰۰۲ را نیز برعهده داشت. 

"ونجلیس" در طول بیش از ۵۰ سال فعالیت در عرصه موسیقی، بیش از ۵۰ آلبوم موسیقی منتشر کرد و از او به عنوان یکی از برترین آهنگسازان موسیقی الکترونیک و فیلم مدرن در همه‌ی دوران یاد می‌شود. وی به استفاده از بسیاری از سازهای الکترونیکی در قالب یک "ارکستر شبه کلاسیک یک نفره" شهرت داشت.

موسیقی "ونجلیس" تأکید بسیار زیادی روی "سینث‌سایزر" داشت. برخی از کارشناسان، موسیقی او را به یک ارکستر الکترونیکی تشبیه کرده‌اند. به گفته خودش، "تکنولوژی و موسیقی همیشه با هم بوده‌اند و موسیقی هرچه باشد، یک علم است."

"سینث‌سایزر" (Synthesizer) یا ساز برقی یا ترکیب‌کننده، یک ابزار الکترونیکی است که قادر به تولید انواع مختلف صدا و ترکیب سیگنال‌ها با فرکانس متفاوت است. سینث‌سایزر به جای تولید صدای مستقیم طبیعی، سیگنال‌های الکتریکی می‌سازد که می‌تواند متعاقباً از داخل بلندگو یا هدفون پخش شود. سینث‌سایزرها غالبا توسط کلاویه‌های پیانویی کنترل می‌شوند که منجر به دسته‌بندی آنها در رده کیبوردها می‌شود.

سینث‌سایزر می‌تواند طیف گسترده‌ای از صداها را شامل صداهای انواع آلات موسیقی، صداهای انسانی و خاص و صداهای طبیعی و حتی صداهایی که پیش از این وجود نداشته‌اند، به صورت یک طنین با فرکانس‌های مشخص و متفاوت الکتریکی تولید و ترکیب نماید. به عبارت دیگر سینث‌سایزر می‌تواند به همانندسازی صداهای موسیقایی، شامل انواع آلات موسیقی و صداهای طبیعی یا غیر موسیقایی بپردازد یا نواهای نامتعارف تولید کند. سینث‌سایزرها با روش‌های متعددی به تولید سیگنال‌های الکتریکی صداهای مختلف می‌پردازد که این روش‌های تولید و ترکیب سیگنال‌های صدایی، منجر به دسته‌بندی انواع مختلفی از این وسیله می‌شود.

"ونجلیس" نیز با یکی از پیچیده‌ترین و پیشرفته‌ترین سینث‌سایزرهای دنیا کار می‌کرد که به گفته مشاور علمی آژانس فضایی اروپا، آنقدر دکمه و ابزار داشت که میز کار "ونجلیس" را به کابین خلبان شبیه کرده بود.

کار "ونجلیس" برای ساخت موسیقی فیلم‌ها به محض دیدن نسخه خام فیلم آغاز می‌شد. این آهنگساز، خود را مانند تونلی می‌دانست که آشوب صداها پس از عبور از آن تبدیل به موسیقی می‌شد.

ونجلیس و آهنگسازی برای فضا

"کیهان: یک سفر شخصی"

فعالیت اصطلاحاً فضایی "ونجلیس" با ساخت موسیقی برای یک مجموعه تلویزیونی علمی موسوم به "کیهان: یک سفر شخصی"(Cosmos: A Personal Voyage) در سال ۱۹۸۰ آغاز شد که اجرای آن بر عهده "کارل سیگن "بود.

"کارل ادوارد سیگن" (Carl Edward Sagan) که در فارسی از تلفظ "ساگان" نیز برای وی استفاده شده، اخترشناس و اخترشیمیدان اوکراینی- آمریکایی و مشاور ناسا و همچنین نویسنده و مروج موفق اخترشناسی، اخترفیزیک و دیگر علوم طبیعی بود که در اخترزیست‌شناسی نیز پیشگام  بود و یکی از بنیان‌گذاران طرح "جستجوی هوش فرازمینی" معروف به «سِتی» بود. وی طرفدار و مبلغ شک‌گرایی علمی بود که به استفاده از روش تحقیق و پرسش درباره اینکه آیا ادعاها توسط تحقیقات تجربی و تکرارپذیر مورد قبول واقع می‌شوند یا خیر، گفته می‌شود.

"کارل سیگن" به عنوان نویسنده یا نویسنده همکار در انتشار بیش از ۶۰۰ مقاله علمی و ۲۰ کتاب مشارکت داشت و شهرت جهانی وی به سبب اجرای همان مجموعه تلویزیونی "کیهان: یک سفر شخصی " بود که ۶۰۰ میلیون بیننده داشت.

فیلم "بلید رانر"

"ونجلیس" در ادامه در سال ۱۹۸۲ آهنگسازی فیلمی علمی-تخیلی به نام "بلید رانر"(Blade Runner) را به کارگردانی "ریدلی اسکات" به عهده گرفت که نشان از علاقه‌مندی او به ساخت موسیقی برای حوزه‌ی فضا داشت.

وی در یک مصاحبه تصویری در مورد آلبوم "روزتا" (Rosetta) گفت: موسیقی همان فضا است و فضا همان موسیقی، این‌ها یکی هستند. شاید فهمیدن این دیوانگی باشد، اما گاهی اوقات ساده است.

پروژه‌های موسیقی با ناسا و آژانس فضایی اروپا

ادیسه مریخ

"ونجلیس" در سال ۲۰۰۱ سمفونی کُرال "اسطوره‌ای"(Mythodea) را که توسط ناسا به عنوان پس‌زمینه مأموریت "ادیسه مریخ" (Mars Odyssey) استفاده شد، به صورت زنده اجرا و متعاقباً منتشر کرد. این قطعه عمدتاً ارکسترال و نه الکترونیکی است که در ابتدا در سال ۱۹۹۳ نوشته شده است.

"ادیسه مریخ"(مارس ادیسی ۲۰۰۱ (یک فضاپیمای رباتیک ناسا است که از اکتبر سال ۲۰۰۱ میلادی برای گردآوری دانستنی‌های تازه در مورد امیدهای وجود آب و یخ در سیاره مریخ همچنان بر گرد این سیاره می‌گردد. این ماهواره با به‌کارگیری طیف‌سنج و آشکارساز فروسرخ می‌کوشد که برای یافتن نشانه یا نشانه‌هایی از بودن آب در گذشته یا امروز مریخ پیدا کند و همچنین با پرتونگاری زمین‌شناسی این سیاره و ویژگی‌های آن محیط را بررسی و گزارش کند. امید بر این است که با به دست آوردن اطلاعاتی که این کاوشگر به دنبال آنها است به یافتن پاسخ به این پرسش که آیا زندگی در مریخ تا به حال وجود داشته یا نه کمک شود.

ارزیابی خطرهایی که فضانوردان آینده از تابش خورشید در مریخ ممکن است تجربه کنند نیز در دستور کار این مأموریت قرار دارد. همچنین این ماهواره به عنوان یک ایستگاه رله ارتباطات میان مریخ‌نوردها، مریخ‌نورد اکتشاف، آزمایشگاه علمی مریخ و کاوشگر فینیکس و زمین را امکان‌پذیر می‌سازد.

روزتا

"ونجلیس" برای فرود فضاپیمای "فیله"(Philae) بر روی دنباله‌دار "۶۷P" که بخشی از مأموریت "روزتا" متعلق به آژانس فضایی اروپا بود، ۳ قطعه کوتاه با نام‌های «ورود»، «والس روزتا» و «سفر فیله» ساخت. این قطعات به صورت آنلاین به همراه ویدئویی شامل تصاویر و انیمیشن‌های ماموریت "روزتا" منتشر شدند. در نهایت این آثار در سپتامبر ۲۰۱۶ به عنوان بخشی از آلبوم استودیویی "روزتا" (Rosetta) منتشر شدند. "فیله"ربات کاوشگر آژانس فضایی اروپا است که همراه فضاپیمای روزتا در تاریخ ۱۲ نوامبر ۲۰۱۴ بر سطح دنباله‌دار "۶۷P" فرود آمد.

"روزتا" یک کاوشگر فضایی رباتیک است که توسط سازمان فضایی اروپا برای یک مطالعه دقیق از دنباله‌دار "۶۷P" ساخته و راه‌اندازی‌ شد. این کاوشگر رباتیک، مأموریت خود را در دوم مارس ۲۰۰۴ آغاز کرد و با موشک "آریان ۵" از گویان فرانسه به اطراف مدار سیاره مشتری پرتاب شد و در تاریخ ۶ اوت ۲۰۱۴ پس از ۱۰ سال و ۵ ماه و ۴ روز پس از پرتاب سرانجام به مقصد نهایی خود در آن‌سوی مدار مشتری رسید. این نخستین بار در تاریخ بشر بود که یک فضاپیما وارد مدار یک دنباله‌دار می‌شد. این مأموریت، اطلاعات زیادی را در مورد منشأ منظومه شمسی در اختیار دانشمندان قرار داد.

"ونجلیس" در سال ۲۰۱۶ با الهام از این ماموریت اقدام به ساخت و انتشار آلبومی هم‌نام با این ماموریت یعنی "روزتا" کرد که برای جایزه گرمی بهترین آلبوم عصر نو در دوره ۵۹ام این جایزه نیز نامزد شد.

جالب است که این پروژه نتیجه یک تماس ویدیویی در سال ۲۰۱۴ بین "آندره کویپرس" فضانورد هلندی و ونجلیس در ایستگاه فضایی بین‌المللی است. 

ونجلیس این آلبوم را به همه کسانی که مأموریت کاوشگر فضایی روزتا را انجام داده‌اند، تقدیم کرد و گفت که قصدش از ساخت قطعه "والس روزتا" قدردانی از تلاش تیم این ماموریت بوده است. "کارل واکر" از آژانس فضایی اروپا می‌گوید: هنگامی که ما تصاویر این ماموریت را با موسیقی ونجلیس مشاهده می‌کنیم و می‌شنویم، آن فضا را احساس می‌کنیم. در واقع با موسیقی می‌توانید احساسات را تقویت کنید و خاطرات ایجاد کنید. من معتقدم که آنچه ونجلیس می‌خواست انجام شود، ایجاد خاطره پایدار از مأموریت روزتا بود که آن را از طریق موسیقی خود ممکن کرد.

"ونجلیس" می‌گفت: داستان‌های اساطیری، علم و اکتشاف فضا موضوعاتی هستند که از دوران کودکی‌ام مرا مجذوب خود کرده‌ و همیشه به نوعی با موسیقی‌ای که می‌نویسم مرتبط بوده‌اند.

ادای دین ونجلیس به استیون هاوکینگ

ونجلیس در سال ۲۰۱۸ یک موسیقی اختصاصی برای یادبود "استیون هاوکینگ" ساخت. در حالی که خاکستر "هاوکینگ" در دِیر "وست مینستر" دفن می‌شد، این موسیقی همراه با سخنان هاوکینگ توسط آژانس فضایی اروپا (ESA) به نزدیک‌ترین سیاه‌چاله به زمین ارسال شد. این موسیقی، یک ادای احترام شخصی توسط "ونجلیس" به "استیون هاوکینگ" بود که سی‌دی آن به صورت محدود با عنوان "یادبود استیون هاوکینگ" بین خانواده و بیش از ۱۰۰۰ مهمان حاضر در مراسم یادبود وی پخش شد.

منظره شب

در تاریخ ۲۵ ژانویه ۲۰۱۹ یک آلبوم استودیویی جدید به نام "منظره شب: آلبوم پیانو"(Nocturne: The Piano Album) منتشر شد که شامل آهنگ‌های جدید و قدیمی بود که با یک پیانوی بزرگ نواخته شده بودند و از شب و اشتیاق دیرینه ونجلیس به فضا الهام‌ گرفته شده بود.

جونو به مشتری

در نهایت در تاریخ ۲۴ سپتامبر ۲۰۲۱، "ونجلیس" آخرین آلبوم استودیویی خود را موسوم به "جونو به مشتری" منتشر کرد. این آلبوم نیز از سفر فضاپیمای "جونو" (Juno) متعلق به ناسا به سمت سیاره مشتری الهام گرفته شده است.

"جونو" نام فضاپیمای رباتیک بدون سرنشینِ ناسا است که در چهارم ژوئیه ۲۰۱۶ در مدار قطبی سیاره مشتری قرار گرفت. این کاوشگر فضایی در پنجم اوت ۲۰۱۱ از فلوریدا به فضا پرتاب شده و شرکت لاکهید مارتین و مؤسسه تحقیقات جنوب غربی سازنده و پیمان‌کار هدایت آن هستند.

این فضاپیما که نیروی آن با انرژی خورشیدی تأمین می‌شود، در مدار قطبی این سیاره قرار گرفته تا ترکیب، میدان گرانشی، میدان مغناطیسی، و مَگنِتوسفِرِ مشتری را بررسی کند. جونو همچنین تلاش‌هایی برای یافتن سرنخ‌هایی در مورد چگونگی تشکیل شدن این سیاره از جمله احتمال داشتنِ یک هسته سنگی، مقدار آب موجود در ژرفای جو آن، توزیع انبوه جِرمی و بادهای عمیق آن که سرعت آن می‌تواند تا ۶۱۸ کیلومتر در ساعت برسد، خواهد داشت. "جونو" پس از فضاپیمای گالیله که از ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۳ سیاره مشتری را دور زد، دومین فضاپیمایی است که مدار این سیاره را دور می‌زند.

نام‌گذاری یک سیارک به نام ونجلیس

مرکز سیاره‌های کوچک اتحادیه بین‌المللی نجوم در رصدخانه نجومی "اسمیتسونیان" در تاریخ ۷ نوامبر ۱۹۹۵، سیارک کوچکی به نام "سیارک ۶۳۵۴" را به نام "ونجلیس"، این آهنگساز مشهور جهانی که همیشه به فضا علاقه‌مند بود، نام‌گذاری کرد.

این سیارک که از آن زمان سیارک "۶۳۵۴ ونجلیس" نامیده شده است، در سال ۱۹۳۴ کشف شده و یک سنگ بزرگ است که عمدتا بین مدارهای مریخ و مشتری به دور خورشید می‌چرخد و فاصله تقریبی ۲۴۷ میلیون کیلومتری از خورشید قرار دارد. در نزدیکی این سیارک، سیاره‌های کوچکی وجود دارند که به افتخار آهنگسازانی همچون بتهوون، موتزارت و باخ نام‌گذاری شده‌اند.

وداع با ونجلیس افسانه‌ای

"سفرت به سوی ستارگان بخیر ونجلیس". این جمله‌ای است که ناسا چند ساعت پس از خبر درگذشت این آهنگساز و موسیقیدان شهیر یونانی در توییتر منتشر کرد.

ناسا با به کار بردن اصطلاحی به معنی "به سوی ستارگان"(Ad astra) با این موسیقی‌دان که شیفته‌ی فضا بود و می‌شود وی را "صدای فضا" نامید، خداحافظی کرد. ونجلیس پس از ماه‌ها بیماری و بستری بودن در بخش مراقبت‌های ویژه در بیمارستانی در پاریس، در پی ابتلا به کووید-۱۹ و در سن ۷۹ سالگی درگذشت.