نقش سرنوشت‌ساز آزادسازی خرمشهر در جنگ

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و اندیشه: جنگ‌ها و منازعات سیاسی درکنار اثرات مخرب و جبران‌ناپذیری که برجای می‌نهند، بخشی از تاریخ یک ملت را تشکیل می‌دهند. خرمشهر از دیرباز صحنه مناقشات سیاسی بوده است. اهمیت استراتژیکی و نظامی این شهر ، منجر به این می‌شد که نیروهای مهاجم در بدو نبرد، به اشغال این شهر مبادرت ورزند. به‌طوریکه خرمشهر تا پیش از شروع جنگ ایران و عراق سه بار توسط قوای خارجی مورد تهاجم قرار گرفت. بار اول توسط قوای عثمانی در سال ۱۲۵۳ق و بار دوم در سال ۱۲۷۳ق توسط قوای انگلیس اشغال شد و بار سوم نیز درسال ۱۳۲۰ش و در خلال جنگ جهانی دوم، توسط قوای متفقین به اشغال درآمد. در تمامی این نبردها، درنهایت نیروهای اشغالگر، درپی توافق قدرتهای بزرگ و با اراده خود از مناطق اشغالی خارج شدند.

در طی سالهای متمادی، این سیاست ها، توسط حاکمان بعدی عراق نیز ادامه یافت و درنتیجه موجب بروز تنش هایی در روابط دیپلماتیک طرفین شد که گاهی حتی به درگیری‌های نظامی پراکنده‌ای می‌انجامید، تا اینکه در نهایت به انعقاد قرارداد الجزایر در سال ۱۹۷۵م منتهی شد. طبق این قرارداد، دولت عراق از ادعاهای خود درمورد خوزستان و حق کشتیرانی مطلق در اروندرود عقب نشست و دو طرف متعهد شدند در امور داخلی یکدیگر مداخله نکنند.

سرهنگ محمد کرمی مدیر تاریخ سازمان ادبیات و تاریخ بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در یادداشتی که برای انتشار در اختیار مهر قرار گرفته، درباره خرمشهر و سالروز آزادسازی‌اش نوشته است. کرمی، دانشجوی دکتری روابط بین الملل است و در حوزه‌های روابط بین‌الملل و ژئوپلیتیک ملاحظاتی دارد که در یادداشت پیش‌رو مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

در ادامه مشروح متن این‌یادداشت را می‌خوانیم؛

با وقوع انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۳۵۷ش، شرایط سیاسی ایران دگرگون شد. این مسائل باعث شدند که کنشگران حزب بعث عراق به این ارزیابی برسند که ایران توان دفاع در برابر حملات آنان را نخواهد داشت و در عرض یک هفته، تهران را فتح خواهند کرد. با این محاسبات، عراق در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ به ایران حمله کرد.

حدود یک ماه پس از شروع جنگ، پس از اینکه رژیم عراق در استراتژی خود که با هدف کسب پیروزی سریع برپایه جنگ محدود و برق‌آسا طرح‌ریزی شده بود، با شکست مواجه شد، خرمشهر و آبادان که در هجوم سراسری ارتش عراق یکی از محورهای اصلی پیشروی بودند، از هفته دوم جنگ تحمیلی، اصلی‌ترین هدف نظامی عراق شد و محور تمرکز قوا و فشار دشمن شد، اما مقاومت و ازجان گذشتگی مدافعان خرمشهر اجازه نداد دشمن به راحتی به این هدف دست یابد و در مجموع ۳۴ روز طول کشید تا دشمن نهایتا در تاریخ ۴ آبان ۱۳۵۹ خرمشهر را اشغال، اما در اشغال آبادان نتیجه‌ای کسب نکرد و تنها به محاصره آبادان اکتفا کرد.

پدافند از شهر خرمشهر برای دشمن، در مقایسه با سایر مناطق اشغالی از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و علاوه بر اینکه ادامه اشغال خرمشهر، دشمن را از یک موضع قوی در روند مذاکرات صلح برخوردار می‌کرد، متقابلاً از دست دادن خرمشهر نیز در واقع به مثابه شکسته‌شدن تنها سد دفاعی بصره، دومین شهر مهم عراق پس از بغداد و در معرض تهدید جدی قرارگرفتن آن شهر بود و لذا این دو مساله با یکدیگر پیوند خورده بودند. با آغاز عملیات بیت‌المقدس، روزنامه تایمز مالی نوشت: «خرمشهر کلید پیروزی جنگ است، این شهر تنها نشانه واقعی پیروزی عراق و مظهر مقاومت سرسختانه ایران به شمار می‌رود.»

براین اساس طرح‌ریزی و اجرای عملیات بیت‌المقدس در موقعیت بسیار حساسی انجام شد، وضعیت داخلی کشور با انهدام بقایای ضد انقلاب به تدریج رو به بهبودی و ثبات پیش می‌رفت. اوضاع منطقه نیز به دلیل نگرانی آمریکا از نتایج ناشی از پیروزی ایران بر عراق، به گونه‌ای آشکار ملتهب بود؛ ضمن اینکه مناسبات اعراب و اسرائیل با آمادگی اسرائیل برای حمله به جنوب لبنان، در وضعیت حساسی قرار داشتدرحالی که اشغال خرمشهر توسط عراق به عنوان آخرین و مهمترین برگ برنده این کشور برای وادار ساختن ایران به شرکت در هرگونه مذاکرات صلح تلقی می‌شد، آزادسازی این شهر می‌توانست سمبل تحمیل اراده سیاسی جمهوری اسلامی بر متجاوز و اثبات برتری نظامی‌اش باشد.

براین اساس طرح‌ریزی و اجرای عملیات بیت‌المقدس در موقعیت بسیار حساسی انجام شد، وضعیت داخلی کشور با انهدام بقایای ضد انقلاب به تدریج رو به بهبودی و ثبات پیش می‌رفت. اوضاع منطقه نیز به دلیل نگرانی آمریکا از نتایج ناشی از پیروزی ایران بر عراق، به گونه‌ای آشکار ملتهب بود؛ ضمن اینکه مناسبات اعراب و اسرائیل با آمادگی اسرائیل برای حمله به جنوب لبنان، در وضعیت حساسی قرار داشت. در چنین موقعیتی، بی‌گمان نتیجه عملیات بیت‌المقدس برای ایران، منطقه و عراق بسیار سرنوشت‌ساز و تعیین کننده بود؛ لذا سرعت عمل در اجرای این عملیات برای ایران بسیار با اهمیت بوده و نقش موثری داشت.

منطقه‌ای که عملیات بیت‌المقدس برای آن طرح‌ریزی شد در محدوده رودخانه‌های کرخه کور و نیسان در شمال، رودخانه کارون در شرق، خرمشهر و اروند رود در جنوب و بالأخره کرانه‌های هورالعظیم و شط‌العرب از حوالی نشوه تا بصره (در خاک عراق) در غرب، قرار داشت و وسعت آن به بیش از ۸۰۰۰ کیلومتر مربع می‌رسید. زمین این‌منطقه به‌طور کلّی صاف و هموار و تقریباً فاقد برجستگی است.

طراحان عملیات بیت المقدس به دنبال دستیابی به پنج هدف راهبردی و تاکتیکی بودند که عبارت بودند از:

۱. بیرون راندن نیروهای متجاوز به پشت مرزهای بین المللی.

۲. تحمیل برتری قدرت سیاسی، نظامی و اجتماعی ایران به عراق و حامیان او در منطقه.

۳. انهدام نیروهای متجاوز در منطقه کارون غربی.

۴. آزادسازی بخش های مهمی از مناطق اشغالی کشور از جنوب غربی اهواز تا خرمشهر.

۵. ادامه تک بنا به دستور تا کرانه ساحلی شط العرب برای تأمین مناطق آزادشده

عملیات بیتالمقدس از روز ۹/۲/۱۳۶۱ تا ۴/۳/۱۳۶۱ ادامه یافت و در چهار مرحله به اجرا درآمد:

مرحله اول از روز ۹ تا ۱۶ اردیبهشت؛ در این مرحله نیروهای ایران ضمن تصرف و تحکیم سرپل، تلاش کردند تا نیروهای رزیم بعث عراق را در جبه کرخه کور و فکه درگیر نگه دارند.

مرحله دوم از ۱۷ تا ۲۱ اردیبهشت؛ تاکتیک نیروهای ایران در عبور از رودخانه ، دشمن را کاملا غافلگیر کرد به گونه ای که دشمن دچار آشفتگی ودر شرایط بحرانی قرار گرفت.

مرحله سوم عملیات از ۲۲ تا ۳۱ اردیبهشت؛ پس از مرحله دوم عملیات، برتری نیروهای ایران نسبت به دشمن قطعی شد و ابتکار عمل به طور کامل در اختیار رزمندگان اسلام قرار گرفت.

مرحله چهارم عملیات از ا تا ۴ خرداد ماه ۱۳۶۱؛ سرانجام عملیات در ساعت ۲۲:۳۰ اول خردادماه ۱۳۶۱ تلاش نیروهای ایران برای آزاد سازی خرمشهر آغاز شد.

یکی از مهمترین نکات در سازمان رزم این عملیات برای نیروهای خودی، همکاری نزدیک سپاه و ارتش بود که در طول دوران جنگ نظیر نداشت.

در تاریخ ۳ خرداد سال ۱۳۶۱ش ساعت۱۴ خرمشهر به طور کامل آزاد شد و پرچم پرافتخار جمهوری اسلامی ایران بر فراز " مسجد جامع" خرمشهر به اهتزاز درآمد. در این عملیات ۵۴۰۰ کیلومتر مربع از خاک کشور عزیزمان آزاد شد و شهر خرمشهر از اشغال نیروهای عراقی درآمد و ۱۹ هزار نفر اسیر و ۱۶ هزار نفر به هلاکت رسیدند. همچنین ۶۰ فروند هواپیما ، ۳ فروند هلی کوپتر، ۴۱۸ دستگاه تانک و نفربر، ۳۰ قبضه توپ و۴۹ دستگاه خودرو از تجهیزات دشمن منهدم شد و یک فروند بالگرد ، ۱۰۵ دستگاه تانک و نفربر و ۵۶ دستگاه خودرو از دشمن بعثی به غنیمت گرفته شد.

ارتش عراق از وقوع عملیات بیت‌المقدس بی‌خبر نبود و از سه عامل زمین، زمان و تاکتیک، به دو عامل زمین و زمان آگاهی یافته بود. در واقع دشمن تحت تأثیر تاکتیک ویژۀ عملیات، مجبور به اتخاذ یکی از دو تصمیم زیر بود:

الف: عقب‌نشینی از خرمشهر و نجات یگان‌های خود

ب: پذیرش ریسک سقوط شلمچه و محاصره ارتش خود در جنوب

تاکتیک دفاعی عراق در حدّ فاصل رودخانه کارون تا جاده اهواز خرمشهر، پدافند با فاصله از رودخانه بود، نه پدافند در کناره رودخانه. درواقع عراق نوعی پدافند متحرک را سازمان داده بود و این کاربردی براساس تاکتیک‌های شوروی سابق و با الهام از نظریه "سن تزو" فیلسوف معروف نظامی چین بود. وی می‌گوید: «بگذارید دشمن از رودخانه بگذرد ولی پیش از آنکه بتواند به‌طورکامل در ساحل دور انسجام پیدا کند، علیه او عکس‌العمل نشان دهید». اشتباه بزرگ تاکتیکی دشمن متجاوز در کاربرد این تدبیر پدافندی، فهم نادرست از نظریه سن تزو بود. عراقی‌ها یا نمی‌دانستند یا از مراقبت شدید و مداوم رودخانه غافل بودند.

عملیات بیتالمقدس و فتح خرمشهر نشان از قرار گرفتن جمهوری اسلامی در یک موضع برتر قدرت نظامی نسبت به عراق و به دست آوردن ابتکار عمل در جبهه‌ها داشت و سیر نزولی رژیم عراق و ارتش آن کشور را به سوی موضع سیاسی- نظامی انفعالی که از شکست‌های پی‌درپی سنگین یک‌ساله اخیر ناشی می‌شد سوق بیشتری می‌‌داد.

مهار پیروزی‌های نظامی ایران و تأثیرات آن و جلوگیری از سقوط احتمالی حکومت وقت عراق، هسته مرکزی و محور ثقل تلاش ابرقدرت‌ها در آستانه فتح خرمشهر و پس از آن بود. به طوری که یکی از راه‌حل‌های فوری ارائه شده از سوی کارشناسان به سازمان ملل متحد و شورای امنیت برای گریز از نتایج ناشی از پیروزی‌های نظامی ایران توقف جنگ بودبا تغییر توازن سیاسی - نظامی به سود ایران و پیدایش موقعیت جدید، در واقع ماهیت جنگ تغییر کرد.و این مهم در رسانه های جهان انعکاس گسترده ای داشت.

به عنوان مثال روزنامه دویچه سایتونگ چاپ آلمان نیز به نقل از «کارل بوچالا»، خبرنگار خود، با اشاره به تبعات فتح خرمشهر می‌نویسد: «خطر پیروزی ایران و در نتیجه در هم ریختن عراق، نظام‌های حاکم منطقه را پس از سقوط رژیم بعثی بغداد تهدید می‌کند و احتمال مداخله ابرقدرت‌ها را نیز به دنبال دارد.»

مهار پیروزی‌های نظامی ایران و تأثیرات آن و جلوگیری از سقوط احتمالی حکومت وقت عراق، هسته مرکزی و محور ثقل تلاش ابرقدرت‌ها در آستانه فتح خرمشهر و پس از آن بود. به طوری که یکی از راه‌حل‌های فوری ارائه شده از سوی کارشناسان به سازمان ملل متحد و شورای امنیت برای گریز از نتایج ناشی از پیروزی‌های نظامی ایران توقف جنگ بود.

آزادسازی بخش گستردهای از مناطق اشغالی جنوب غربی ایران ازجمله شهر بندری خرمشهر، بیش از پیش نتیجه تلاش و دستاورد رزمندگانی است که با ازخودگذشتگی و جانفشانی این پیروزی بزرگ را رقم زدند. به همین خاطر ۳ خرداد یعنی روز آزادسازی خرمشهر، در تقویم جمهوری اسلامی ایران، به عنوان روز مقاومت، ایثار و پیروزی نامگذاری شده است.آزادی خرمشهر جایی است که همگان کلمه "ما" را بخوبی تعریف کردند و منیت ها را کنار گذاشتند چرا که اتحاد، انسجام، یکپارچگی، وحدت و همدلی که رمز پیروزی و موفقیت در عملیات بیت المقدس بود، همگی از کلمه "ما" سرچشمه می‌گیرد. امروز نیز رمز پیروزی در تمام عرصه‌ها و صحنه‌ها چه داخلی و چه بین المللی بازگشت به کلمه "ما" ارزیابی می‌گردد و ما یعنی تکیه به تمام ملت نه یک قشر و بخش خاص که این‌همان منیت است.