باستان‌شناسان در تپه خیبر چه می‌کنند؟

ایسنا/کرمانشاه بررسی های باستان شناسی در تپه خیبر شهرستان روانسر استان کرمانشاه برای اولین بار از وجود بقایای شتر در دوره تاریخی در منطقه غرب زاگرس خبر می‌دهد.

دکتر سجاد علی بیگی در سمینار یک روزه باستان شناسی "تاریخ و فرهنگ کرمانشاه" در دانشگاه رازی، قرن های نهم تا نیمه قرن ششم پیش از میلاد را یکی از دوره های سرنوشت ساز در تاریخ ایران خواند و اظهار کرد: از آنجایی که این دوره نخستین حکومت فرا منطقه‌ای - مادها - و همچنین شکل گیری پایه های نخستین شاهنشاهی گسترده ایرانی بوده، بنابراین شناخت این دوران برای باستان شناسان و مورخان بسیار مهم است.

وی ادامه داد: از وضعیت این دوره که از آن با عنوان عصر آهن یاد می‌شود، در شرق استان کرمانشاه به واسطه کاوش های باستان شناسی در تپه گودین کنگاور اطلاعات نسبتا بهتر و بسیار با اهمیتی داریم و این منطقه نسبت به نواحی غربی‌تر زاگرس مرکزی شناخته شده‌تر است، اما به دلیل عدم مطالعات کافی در غرب زاگرس مرکزی این دوره و مسائل باستان شناسی مربوط به آن همچنان کم شناخته مانده است. 

این باستان شناس با تاکید براینکه این دوره سرنوشت ساز در تاریخ تحولات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی منطقه غرب آسیا بسیار اهمیت دارد، عنوان کرد: برای درک بهتر این دوره و شناخت تحولات و پیچیدگی های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن، گزینه ای به نام تپه خیبر وجود دارد که با انجام کاوش های علمی باستان شناسی می توان امیدوار بود که اطلاعات ارزنده ای از این دوران بدست آوریم.

وی با بیان اینکه تپه خیبر یا ملک شاه در جنوب شهرستان روانسر و در فاصله تقریبی 50 کیلومتری از شهر کرمانشاه یکی از مکان هایی است که آثاری را از این دوره در دل خود جای داده، اعلام کرد: "اریخ اشمیت"، باستان‌شناس آمریکایی، سال 1937 درحین انجام پروژه " پرواز بر فراز شهرهای باستانی ایران" برای اولین بار از محوطه باستانی تپه خیبر روانسر دیدن کرد و سپس با عکس برداری از این محوطه دو عکس جالب از آن منتشر کرد که همین تصاویر به خوبی گویای اهمیت و عظمت این محوطه تاریخی است. 

علی بیگی ادامه داد: طبق عکس هایی که این باستان شناس آمریکایی تهیه کرده، در اطرف این محوطه خندق بسیار عریض و عمیقی وجود داشته که عرض آن از 40 تا 100 متر در بخش های مختلف متغیر بوده است و با توجه به وضعیت آن احتمالا سه متر عمق داشته  و با سرازیر کردن آب سراب و چشمه واقع در دامنه تپه داخل آن می توانستند این خندق و استحکامات پیرامون آن - دژ و شهر - خود را در برابر دشمنان حفاظت کنند. 

وی تصریح کرد: نکته کلیدی که در گزارش اشمیت وجود دارد این است که از تپه خیبر به عنوان یکی از شهرهایی که در زمان آشوریان در ایران بنا شده یاد می کند و همین موضوع سرنخی بود تا پای باستان شناسان را به این تپه کشاند.

این باستان شناس خاطرنشان کرد: چندماه بعد "سر اورل اشتاین" باستان شناس انگلیسی مجاری الاصل در ادامه بررسی ها و پژوهش های باستان شناسی خود در منطقه غرب ایران به تپه خیبر رسید و براساس گزارش وی در آنجا دو گمانه حفر کرده  که در هر دو گمانه تنها به بقایایی از خشت و آوار دیوارهای بزرگ برخورد می کند و به دلیل کمبود زمان تپه خیبر را ترک می کند.

وی ادامه داد: این باستان شناس انگلیسی در گزارش خود از تپه خیبر روانسر به این نکته اشاره می کند که اوایل دهه 1930 برخی از تجار عتیقه فروش یهودی بازار کرمانشاه دو گودال بزرگ را در راس این تپه باستانی حفر کرده اند. 

علی بیگی تصریح کرد: سال 1347 سه نفر از باستان شناسان ایرانی یعنی آقایان علی اکبر سرافراز، دکتر محمدرحیم صراف و اسماعیل (احسان) یغمایی بررسی های گسترده ای را در استان کرمانشاه انجام داند و تپه خیبر هم به عنوان یک اثر مهم باستانی شناسایی کردند و این امر باعث شد تا یک سال بعد این محوطه با شماره 854 در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد.

وی افزود: سال 1377 دکتر عباس مترجم از دیگر باستان شناسان ایرانی از این محوطه باستانی دیدن کرد و از آن به عنوان کلیدی ترین محوطه دشت کوزران یاد کرد.

این باستان شناس کرمانشاهی با بیان اینکه تپه خیبر حدود 20 هکتار مساحت و حدود 48 متر ارتفاع دارد، گفت: بخش عمده ای از این تپه بقایای باستانی است که روی یک بستر طبیعی قرار گرفته است و علیرغم انجام دو فصل کاوش باستان شناسی که تاکنون در آن انجام گرفته، هنوز پرسش های زیادی درباره این محوطه وجود دارد.

وی در ادامه سخنرانی خود به آخرین پژوهش های میدانی باستان شناسی انجام شده در این محوطه اشاره کرد و گفت: سال 1397 در راستای همکاریهای مشترک میان دانشگاه رازی، دانشگاه کپنهاک و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری بررسی ها و کاوش های باستان شناسی در محوطه آغاز شد. گام نخست این پژوهش انجام بررسی آرکئوژئوفیزیک بود که توسط  دکتر کورش محمدخانی عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی به انجام رسید و سرنخ هایی از وجود ساختارهای باستانی ساخته شده با آجر در راس تپه شناسایی شد و در ادامه با تهیه نقشه توپوگرافی بررسی و نمونه برداری روشمند میدانی در محوطه به انجام رسید. 

علی بیگی یادآورشد: بررسی های هدفمند و نمونه برداری های روشمند انجام شده در تپه خیبر نشان داد که استقرار باستانی در تپه خیبر در هر دوره احتمالا چقدر وسعت داشته و بقایای هر دوره ای در کجای محدوده تپه مدفون شده است. با توجه به  این  دستاوردها حدود دوماه بعد یعنی در شهریور و مهر 1397 کاوش های باستان شناسی خود را با حفر دو ترانشه در مساحت حدود 200 متر در راس محوطه و جایی که بررسی های آرکئوژئوفیزیک انجام شده بود، آغاز کردیم . 

وی ادامه داد: در ابتدای کاوش ها بقایای دو جرز آشکار شد که از آجر و ملات گل و نیز سنگ و ملات گچ ساخته شده بودند و ملات های استفاده شده آن نشان می داد که آجرهای قدیمی در یک بافت ثانویه مورد استفاده مجدد قرار گرفته اند. با بررسی های انجام شده متوجه شدیم که این دو جرز که در فاصله 9 متری از هم قرار گرفته اند، احتمالا بخش پیشین یک ساختمان بسیار بزرگ از دوره اشکانی است. 

این باستان شناس خاطرنشان کرد: برای اینکه بدانیم آجرهای بکار رفته در این جرزها کجا ساخته شده اند، بررسی هایی در اطرف محوطه انجام شد و در فاصله 700 متری از جنوب غرب تپه بقایای محوطه ای کشف شد که نشان می داد آجرها در آنجا ساخته شده اند. 

وی به ادامه کاوش ها و کشف لایه هایی قدیمی تر در تپه خیبر اشاره کرد و گفت: در ادامه متوجه شدیم که با یک مرحله قدیمی تر از استقرار دوره اشکانی در این محوطه روبرو هستیم و بناهای ساخته شده در دوره اشکانی روی این تپه، در واقع  روی بقایای ساختمان های دیگری از دوره اشکانی بنا شده اند. 

علی بیگی با بیان اینکه کاوش ها در تپه خیبر در سال 1398 ادامه پیدا کرد، گفت: فصل دوم پژوهش های باستان شناسی در این محوطه در سال 1398 انجام گرفت و دو گمانه به منظور لایه نگاری در شیب جنوبی  تپه کاوش شد  که در گمانه نخست حجم زیادی از بقایای آوار خشتی یک سازه بزرگ را می توانستیم در زمان کاوش لایه های مختلف ببینیم که یک لایه آن مربوط به دوره هخامنشی و یک لایه به عرض 1.5 متر مربوط به دوره اشکانیان بود که برای استحکام دیوار آن را اضافه کرده بودند.

وی ادامه داد: در کاوش گمانه دوم در دامنه جنوبی تپه بقایای یک دیوار خشتی بسیار مستحکم به عرض 5 متر و 2.40 متر ارتفاع آشکار شد که نشان می دهد با یک دیواره دفاعی و  استحکامات مستحکمی روبرو هستیم. 

این باستان شناس تصریح کرد: در جلوی دیوار سفال های احتمالا مربوط به دوره هخامنشی و عصر آهن سه بدست آمد که نشان می داد این دیوار - که کاوش پیرامون آن به پایان نرسیده- حداقل مربوط به پیش از دوره اشکانی و به احتمال بیشتر مربوط به دوره آهن است. حفر گمانه های کوچک در راستای امتداد دیوار باعث شناسایی بیشتر امتداد دیوار و خارج از محدوده گمانه 2 شد و نشان می داد که این دیوار همچون کمربندی این تپه که روزی بقایای یک دژ - شهر بوده را در برگرفته است. با  داشتن خندق بزرگ پیرامون محوطه دسترسی به  درون دژ بسیار محدود می شده است. 

وی با بیان اینکه تاکنون یافته های باستانی مهمی از تپه خیبر بدست  آمده، اعلام کرد: مردم محلی در بازدیدهای خود مواد فرهنگی و اشیاء مهمی را به صورت سطحی یافته اند که در میان آنها پیکرک های گلی حیوانی و اشیاء فلزی و مُهر استامپی و استوانه ای وجود دارد که برخی از آنها دارای کتیبه هایی به خط میخی هستند و شاید از همه مهمتر تکه ای از یک گِل نوشته به خط میخی است که برای دومین بار در غرب ایران نمونه هایی از آن بدست آمده است. 

این باستان شناس به کشف بقایای جانوری موجود در تپه خیبر هم اشاره کرد و گفت: بررسی بقایای جانوری محوطه نشان می دهد که گونه های متعددی در اینجا شکار و صید شده و بخش قابل توجهی نیز توسط اهالی پرورش داده  شده است. بررسی ها و مطالعات تخصصی صورت گرفته توسط دکتر حسین داودی نشان می دهد که بیشترین بقایای جانوری کشف شده مربوط به گاوسانان و گوسفندسانان است و در میان بقایای مطالعه شده بخشی از بقایای اسکلت شتر به دست آمده که احتمالا برای اولین بار است که در محوطه ای در غرب زاگرس بقایای شتر کشف می شود و این یافته برای درک وضعیت پوشش گیاهی و جانوری و وضعیت اقلیمی منطقه در دوره باستان جالب توجه خواهد بود. 

به گفته این باستان شناس،  براساس مطالعه باستانی گیاه شناسان وجود شواهد زغال چوب به بازسازی بخشی از چشم انداز منطقه کمک کرده و تاکنون بقایای زغال چوب درختان پسته کوهی (بنه) و بادام کوهی شناسایی شده است. 

سمینار یک روزه باستان شناسی "تاریخ و فرهنگ کرمانشاه " با همکاری پایگاه های میراث جهانی بیستون، پایگاه ملی معبد آناهیتا، دانشگاه رازی، انجمن باستان شناسی ایران (شعبه کرمانشاه) و اداره کل میراث فرهنگی استان کرمانشاه به میزبانی دانشگاه رازی برگزار شد.

انتهای پیام