«عنکبوت مقدس» چگونه در تار خود اسیر شد؟/ ناگفته‌هایی از یک پروژه

خبرگزاری مهر - گروه هنر- زهرا منصوری: هفته گذشته بود که به ناگاه موضع‌گیری‌های مختلف درباره یک فیلم فضای خبری را در برگرفت، «عنکبوت مقدس» عنوان فیلمی است که نامش گره خورده با اتفاقاتی در اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد است، اما با رونمایی از این فیلم در جشنواره کن دوباره ضمن مرور قضایای آن دوران، آنچه محور اصلی صحبت‌ها در فضای داخلی و گعده تماشاگران ایرانی حاضر در این رویداد بود، ارائه تصویری نامناسب از ایران و منتسب کردن قتل‌های زنجیره‌ای آن مقطع به اسلام و به طور اخص به امام هشتم شیعیان (ع) بود. همین موضوع جرقه‌ای شد که خیلی زود، شاهد واکنش‌های گسترده مردمی باشیم، کافی بود صفحات مجازی همچون توئیتر و اینستاگرام خود را باز کنید تا در چشم‌به‌هم‌زدنی مواضع افراد و هنرمندان را در زمینه عرض ارادت به ساحت حضرت رضا (ع) رصد کنید. درست کمی بعد از اعلام جوایز جشنواره کن هم سازمان سینمایی در بیانیه‌ای ساخت چنین فیلم‌هایی را که همراه با ارائه تصویری سیاه از ایران است، امری دانست که شیعیان جهان را آزرده می‌کند و آن را محکوم کرد.

این اما تمام واکنش‌ها نبود، چند روز بعد همین سازمان در اطلاعیه‌ای هرگونه ارتباط این فیلم با سازمان سینمایی را رد کرد، همزمان وزیر ارشاد و سینماگران ایرانی هم در یادداشت‌هایی مجزا ارادت قلبی خود به امام رضا (ع) را اظهار کردند. همه این ماجراها اما از واکاوی یک پوستر و نمایی از تیزر این فیلم شروع شده بود؛ فیلمی که هرچند هنوز بسیاری آن را ندیده‌اند اما آرام آرام ابعاد تازه‌تری از محتوا و فرآیند ساختش عیان شد که در نوع خود قابل تأمل بود.

نکته اول؛ «عنکبوت مقدس» چگونه ساخته شد؟

نامش علی عباسی است، کارگردانی دهه شصتی که در اواخر دهه هفتاد ایران را به مقصد سوئد ترک کرد، بعد از آنکه فیلم اولش را با نام «شلی» ساخت به سراغ دومین فیلم بلندش با نام «مرز» رفت. فیلمی که اتفاقاً از سوی سوئد برای حضور در بخش بهترین فیلم خارجی‌زبان جوایز اسکار نیز انتخاب شد. این فیلم در جمع نامزدهای جوایز اسکار ۲۰۱۹ در بخش بهترین چهره‌پردازی نیز قرار گرفت اما موفق به کسب این جایزه نشد.

با این حال پس از مدتی به ایران بازگشت تا اولین فیلم بلندش را در ایران بسازد. در این راه حتی به سراغ تهیه‌کننده معتبری با نام محمدمهدی عسگرپور رفت همان کارگردان و تهیه‌کننده‌ای که فیلم‌های تحسین‌شده‌ای چون «مهمان داریم» و «قدمگاه» را در کارنامه کارگردانی خود دارد و چهره‌ای موجه در سینمای ایران محسوب می‌شود.

علی عباسی ابتدا در پی این بود تا با همراهی محمدمهدی عسگرپور فرایند ساخت این فیلم را در همین جا پیگیری کند، بر همین اساس پیش تولید آغاز و لوکیشن‌ها هم بازبینی شد، طبق آنچه هفته پیش شهاب حسینی در صفحه مجازی خود منتشر کرد در این جریان حتی به او نیز پیشنهاد حضور در «عنکبوت مقدس» داده شد اما همزمان و به موازات این پروژه، ابراهیم ایرج زاد و جواد نوروزبیگی هم برای ساخت فیلم دیگری با نام «عنکبوت» با همین موضوع و داستان تقاضای پروانه ساخت داده بودند. در این میان «عنکبوت» موفق به اخذ مجوز ساخت شد و «عنکبوت مقدس» از سوی وزارت ارشاد رد شد.

سرانجام علی عباسی فیلمنامه‌اش را به خارج از ایران برد تا آن را به عنوان محصول مشترکی از آلمان، سوئد و دانمارک و با سرمایه‌گذاران خارجی در اردن بسازد، موضوعی که فیلمنامه ابتدایی او را دستخوش تغییر و با سفارشات و البته سیاست‌های کشورهای سرمایه‌گذار همراه کرد. به همین ترتیب محتوای فیلمنامه قلب شد تا با شکلی جدید ساخته شود.

نکته دوم؛ ماجرای سعید حنایی و روایت سینماگران

وقتی تصاویرش را می‌بینید او را مردی میانسال با آن آرامش همیشگی چهره و آن موهای جوگندمی درمی‌یابید که اگر اطلاعاتی از سرگذشت و سرنوشتش نداشته باشید احتمالاً او را یک شهروند عادی تلقی می‌کنید، نامش سعید حنایی است؛ یک قاتل زنجیره‌ای که قریب به ۱۶ زن خیابانی را در اواخر دهه ۷۰ بعد از آنکه فریب می‌داد و به خانه خود می‌برد به قتل رساند و همان زمان در رسانه‌ها به «عنکبوت» شهره شده بود، قاتلی که هنوز ابعاد مختلف پرونده‌اش کنجکاوی‌برانگیز است، پرونده جنایی جذابی برای فیلمسازان که اولین گام‌های تصویری کردنش را مازیار بهاری در مستند «و عنکبوت آمد» برداشت، همزمان با روزهایی که سعید حنایی در انتظار حکمش بود مازیار بهاری به همراه تیمش در زندانی مستقر شد که سعید حنایی در آن به سر می‌برد.

او طی یکی دو روز مصاحبه‌هایش را با این قاتل و البته بستگان درجه یکش همچون مادر، فرزند و همسر سعید حنایی انجام داد. تنها مستندی که گفتگویی رسمی با سعید حنایی، خانواده‌اش و بریده‌هایی از دادگاه‌های او را در دل خود دارد.

آنچه اما مستند مازیار بهاری را از حیز انتفاع خارج کرد، نوع نگاهی بود که او در «و عنکبوت آمد» پیگیری می‌کرد، مستندی که عمده دلیل سعید حنایی را برای قتل‌ها را دیدگاه مذهبی او برمی‌شمرد و بدون توجه به ابعادی دیگر، آن را معطوف و مربوط به باورهای دینی می‌دانست، فیلم جهت‌داری که هیچگاه به صورت رسمی در ایران پخش و اکران نشد و حتی در روزهایی که جو عمومی جامعه و مطبوعات حول محور این قاتل می‌چرخید اقبالی از این مستند نشد اما حالا با گذشت ۲۰ سال به واسطه حواشی فیلم‌های متاخرتر با محوریت این پرونده، بریده فیلم‌های «و عنکبوت آمد» هم در فضای مجازی منتشر و به آن ارجاع می‌شود.

محسن تنابنده در نقش سعید حنایی در فیلم «عنکبوت»