هوشنگ گلشیری؛ نویسنده‌ای "دلبسته رهایی جمعی"

۲۲ سال از درگذشت هوشنگ گلشیری می‌گذرد. نویسنده‌ای که در دوران فعالیت خود نه تنها آثارش در ادبیات داستانی ایران تاثیرگذار بود بلکه حلقه‌ها و کانون‌های ادبی که این نویسنده از اعضای فعال آن‌ها محسوب می‌شد نیز در فضای ادبیات ایران تاثیر زیادی داشتند.

از سوی دیگر نام گلشیری با بسیاری از وقایع مهم تاریخ معاصر ادبیات ایران گره خورده است. از سخنرانی در "شب‌های شعر گوته" در مهر سال ۱۳۵۶ علیه "فضای اختناق و سانسور حاکم" تا افشاگری و اعتراض علیه کشته‌شدن نویسندگان ایرانی در "قتل‌های زنجیره‌ای" و انتشار بیانیه "ما هم نویسنده‌ایم" در سال ۱۳۷۳ در راستای آزادی بیان و اندیشه.

وجه دیگر هوشنگ گلشیری حضور موثر در فضای ادبی و انتقال تجربیات داستان‌نویسی به نویسندگان جوان بوده به گونه‌ای که نویسندگانی چون ابوتراب خسروی، حسین مرتضاییان آبکنار،‌ منیرو روانی‌پور، شهریار مندنی‌پور، حسین سناپور و عباس معروفی از جمله نویسندگانی بودند که در کارگاه‌های داستان‌نویسی او نشو و نما یافتند.

گلشیری و "نگاهی به جهان که تحمل نمی‌شود"

با وجود تاثیرگذاری بر فضای ادبی و نویسندگان پس از خود، آثار هوشنگ گلشیری در بازار نشر امروز ایران با محدودیت‌های زیادی روبرو هستند. محدودیت‌هایی که از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد جمهوری اسلامی اعمال می‌شوند.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید

سه رمان این نویسنده به نام‌های "جن‌نامه"،‌ "بره گمشده راعی" و "کریستین و کید" همچنان تا امروز ممنوع الچاپ مانده‌اند. از مجموعه داستان‌های این نویسنده نیز تنها "نیمه تاریک ماه" در بازار رسمی ادبیات ایران وجود دارد که به گفته برخی منابع وضعیت نشر این کتاب "نامشخص" است، وضعیت کتاب "باغ در باغ" که مجموعه مقالات و نقدهای ادبی هوشنگ گلشیری است نیز به همین شکل است.

نکته جالب آنکه دیگر مجموعه داستان‌های این نویسنده تاثیرگذار ایرانی مانند "نمازخانه کوچک من"، "پنج گنج" و "دست تاریک، دست روشن" نیز از سوی نهادهای رسمی مجوز چاپ ندارند و تنها در بازار زیرزمینی کتاب ایران در دسترس هستند.

فرج سرکوهی، نویسنده و روزنامه‌نگار در این زمینه می‌گوید: «هوشنگ گلشیری جهان، موقعیت و انسان را با نگاه و از منظری به داستان برمی‌کشید که با نگاه حکومتی تفاوت داشت. حکومت اسلامی تک صدائی است و هیچ نگاه متفاوتی را تحمل نمی کند.»

زنده نگه‌داشتن فضای ادبی

هوشنگ گلشیری از اعضای "کانون نویسندگان ایران" بود. یکی از مهمترین نهادهای ادبی تاریخ معاصر ایران که در طول شش دهه گذشته تاثیر زیادی در فضای ادبی ایران داشته است. نویسنده خانه روشنان همواره تلاش داشته شمع محافل ادبی را روشن نگه دارد.

فرج سرکوهی در زمینه فعالیت‌های هوشنگ گلشیری در فضای ادبی ایران چنین می‌گوید: «در کانون نویسندگان پیش و پس از انقلاب کارگاه‌های داستان‌نویسی، داستان‌خوانی و نقد داستان برگزار می‌شد و  گلشیری از چهره‌های شاخص این کارگاه‌ها بود.

پس از آنکه حکومت اسلامی به دفتر کانون حمله و در سرکوب سال‌های ۶۰ همه جمع‌های ادبی، فکری و سیاسی را تعطیل کرد. هوشنگ کوشید تا به شیوه‌های گوناگون، از جمع‌ها در خانه خود تا هرجا ممکن می‌شد، محفل‌های ادبی و کارگاه‌ها را حفظ و دانسته‌ها و تجربه‌های خود را به نسل‌های جوان‌تر منتقل کند و از نسل جوان نیز بیاموزد.»

نویسنده شازده احتجاب نخستین داستان‌های خود را در "جُنگ اصفهان" به چاپ رساند که خود از اعضای این حلقه ادبی بود. از دیگر اعضای این حلقه می‌توان ابوالحسن نجفی، احمد گلشیری، بهرام صادقی و احمد میرعلایی را نام برد.

فرج سرکوهی معتقد است که حضور موثر در فضای ادبی از خصوصیات شخصیتی هوشنگ گلشیری بوده است: «خلاقیت ادبی کاری فردی است اما از شاخصه‌های هوشنگ یکی هم عشق به حضور موثر در فضا و جمع‌های فرهنگی، مبارزه با سانسور و مبارزه برای آزادی بیان بود. هوشنگ تا بود در این عرصه‌ها چهره‌ای فعال و اثرگذار بود.

از آغاز حیات ادبی خود در جنگ اصفهان، که از تاثیرگذارترین محفل‌های ادبی دهه چهل بود، تا حضور در کارگاه‌های داستان‌نویسی کانون نویسندگان و بعدتر کارگاه‌های داستان‌نویسی که خود او سامان می‌داد و نیز حضور موثر در نشریات فرهنگی. هوشنگ انسان حضور در جمع بود و دلبسته رهائی جمعی و ارتقا فرهنگی جمع. هوشنگ خواهان تبادل نطر و بده و بستان فرهنگی و فکری بود.»

پیامی که دقیق رسیده بود

هوشنگ گلشیری در طول سال‌های فعالیت ادبی خود تلاش زیادی در زمینه مبارزه با سانسور از خود نشان داد. او در جایی می‌گوید: «اگر آزادی در کار نباشد، نویسندگان ما با خودسانسوری، معامله، کرنش و ریا کوتوله می‌شوند». از جمله فعالیت‌های این نویسنده در مبارزه با سانسور می‌توان به انتشار بیانیه ۱۳۴ نویسنده با عنوان "ما نویسنده‌ایم" اشاره کرد.

فرج سرکوهی که آن زمان از اعضای کانون نویسندگان ایران بوده است در مورد انتشار این بیانیه می‌گوید: «هوشنگ گلشیری از چهره‌های فعال جمع مشورتی کانون نویسندگان ایران بود. به عنوان نمونه جمع مشورتی کانون هشت نفر از جمله هوشنگ، براهنی، من و چند نفر دیگر را برای نگارش و جمع آوری امضا و انتشار متن ۱۳۴ نویسنده انتخاب کرد و هوشنگ در این ماجرا بسیار فعال بود.»

خالق کریستین و کید در یکی از سیاه‌ترین دوران تاریخ ادبیات معاصر ایران یعنی در زمان قتل‌های زنجیره‌ای نیز از آنچه بر ادبیات ایران و نویسندگانش می‌رفت، سخن می‌گفت. در سخنرانی مراسم خاکسپاری محمد مختاری بود که او این جملات معروف را به زبان آورد:‌ «پیام دقیق به ما رسیده است؛ خفه می‌کنیم. ما هم حاضریم.»

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

فرج سرکوهی در مورد پیش‌زمینه و بستر این جملات می‌گوید:‌ «در جمع مشورتی نامه‌ای با حدود ۹۱ امضا در اعتراض به بازداشت سعیدی سیرجانی نوشتیم . سیرجانی را در زندان کشتند و همان روز اعلام خبر مرگ سیرجانی، هوشنگ گلشیری، براهنی و مرا به وزارت اطلاعات احضار کردند. ما را رو به دیوار نشاندند و تهدیدها کردند. از جمله به هر سه نفر ما گفتند که "حذف سیرجانی پیامی است به شما". مرادشان این بود که در  فضای رعب و وحشت اخطار کنند که اگر به فعالیت های خود ادامه دهید همین سرنوشت در انتظار شما است . پس از قتل احمد میرعلائی نیز همین جمله را تکرار کردند.»

دو سال پس از این سخنرانی هوشنگ گلشیری در ۱۶ خرداد ۱۳۷۹ در بیمارستان ایران مهر تهران به دلیل بیماری مننژیت درگذشت.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  هوشنگ گلشیری در سال ۱۳۱۶ در اصفهان به دنیا آمد. او در سال ۱۳۳۸ در رشته ادبیات فارسی در دانشگاه اصفهان تحصیلات خود را آغاز کرد و و شروع کار ادبی او نیز با گردآوری فولکلور مناطق اصفهان بود. او در همان دوران نیز با انجمن ادبی صائب همکاری داشت.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  هوشنگ گلشیری در سال‌های ۵۹ و ۶۰ در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران تدریس می‌کرد و در تصفیه‌های موسوم به انقلاب فرهنگی اخراج شد. او در دهه‌ی شصت خورشیدی محور نشست‌هایی بود که به جلسات پنج‌شنبه‌ها معروف است. شماری از مطرح‌ترین داستان‌نویسان امروز ایران در آن به داستان‌خوانی و نقد ادبیات می‌پرداختند. بسیاری از آنان امروز در خارج‌از کشورند و بیشتر کتاب‌هایشان اجازه انتشار ندارد.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  هوشنگ گلشیری از سال‌های جوانی با نشریه‌های مختلف همکاری داشت و دو سال آخر عمرش سردبیر "کارنامه" بود. در دهه‌ی هفتاد شمسی مقاله‌نویسی و همکاری او با مطبوعات، در کنار فعالیت‌های کانون نویسندگان، بخش اصلی وقت و انرژی گلشیری را به خود اختصاص می‌داد و او را از داستان‌نویسی بازمی‌داشت.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  نخستین آثار گلشیری به صورت کتاب در اواخر دهه‌ی چهل منتشر شد: مجموعه داستان «مثل همیشه» (۱۳۴۶) و رمان «شازده احتجاب» (۱۳۴۸) از نخستین آثار او بودند که به ویژه دومی جایگاه او را به عنوان یکی از مطرح‌ترین نویسندگان پیشرو ایران تثبیت کرد. این اثر تا سال ۵۷ به چاپ هفتم رسید. طرح روی جلد چاپ هفتم "شازده احتجاب" که توسط انتشارات ققنوس منتشر شد.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  نهمین چاپ "شازده احتجاب" در بهار ۷۰ آماده شد اما حدود یک دهه، تا سال مرگ نویسنده اجازه پخش نداشت. در سال ۱۳۸۴ انتشارات نیلوفر امکان آن را یافت که چاپ چهارهم آن را به بازار عرضه کند. "شازده احتجاب" روایت فروپاشی نظام شاهی و خانی در سنت فرهنگی ایران است. تصویر: جلد "شازده احتجاب" آنگونه که با طرح انتشارات نیلوفر منتشر شده است.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  بسیاری از منتقدان ادبی"شازده احتجاب" را رمان کوتاه و شماری آن را داستان بلند خوانده‌اند. این کتاب مشهورترین، و به تعبیر نویسنده "خوش‌اقبال‌ترین"، اثر گلشیری است. این کتاب به زبان‌های دیگر از جمله آلمانی نیز ترجمه شده است. انتشارات "بک" که از مؤسسات انتشاراتی معروف در آلمان است، "شازده احتجاب" را به زبان آلمانی عرضه کرده است. این انتشارات مجموعه‌ای از داستان‌های گلشیری را نیز به انتشار رسانده است.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  آشنایی هوشنگ گلشیری با ابوالحسن نجفی، زبان‌شناس و مترجم نامدار در سال‌های ابتدایی دهه‌ی چهل خورشیدی و در همکاری با یک محفل ادبی آغاز شد که بعدها با نام نشریه‌ی «جنگ اصفهان» که منتشر می‌کرد، شهرت گرفت. نجفی، گلشیری و محمد حقوقی سه رکن اصلی این محفل به شمار می‌روند. بسیاری معتقدند، این محفل از جدی‌ترین و پیگیرترین جمع‌های ادبی آن دوران بوده و در عرصه‌ی داستان‌نویسی مدرن ایران نقشی برجسته داشته است.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  در جمهوری اسلامی سرنوشت دیگر آثار گلشیری نیز کمابیش مانند سرنوشت "شازده‌ احتجاب" بوده است؛ یا اصلا اجازه انتشار نگرفته‌اند، یا جلوی تجدید چاپ آنها گرفته شده است. از گروه اول، می‌توان به مجموعه داستان "پنج‌گنج"، داستان بلند "شاه سیاه‌پوشان" و رمان "جن‌نامه" اشاره کرد که در خارج از کشور منتشر شده‌اند؛ دو کتاب آخر توسط نشر باران در سوئد.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  به رغم بلاهایی که بر سر انتشار کتاب‌های گلشیری آمده، او از ابتدای دهه پنجاه خورشیدی در اصفهان و چند سال بعد در تهران سهم مهمی در انتشار شماری از مهم‌ترین نشریات ادبی و شکل‌گیری محفل‌ها و جلسه‌های داستان‌خوانی و کلاس‌های آموزش داستان‌نویسی داشته است.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  نقش گلشیری در جریان‌سازی ادبی و فرهنگی، به ویژه تلاش‌های او و تعدادی دیگر از اهل قلم برای احیای کانون نویسندگان ایران را می‌توان از دیگر علت‌های ناخشنودی مسئولان جمهوری اسلامی و فشارها و محدودیت‌های تحمیل شده بر این نویسنده دانست. تلاش‌ها برای فعال کردن کانون نویسندگان در نیمه دوم دهه ۶۰ خورشیدی گسترش یافت و در ابتدای دهه ۷۰ با تشکیل "جمع مشورتی" که گلشیری هم در آن عضو بود، وارد مرحله جدیدی شد.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  جمع مشورتی در سال ۷۳ متنی با عنوان "ما نویسنده‌ایم" را که به نامه ۱۳۴ نویسنده هم معروف است، در اعتراض به سانسور و حمایت از آزادی اندیشه، بیان و نشر تهیه و منتشر کرد که در داخل و خارج بازتاب وسیعی داشت. انتشار این نامه نخستین حرکت جمعی نویسندگان دگراندیش و غیرحکومتی پس از متلاشی کردن کانون و قتل شماری از اعضای آن در سال‌های نخست پس از انقلاب محسوب می‌شود.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  یکی از این قربانیان محمد مختاری بود که ماموران اطلاعاتی ۱۲ آذر او را ربودند و پیکر بی‌جانش نزدیک یک هفته بعد در سردخانه پزشکی قانونی توسط بستگانش شناسایی شد. گلشیری در مراسم خاکسپاری مختاری در گورستان امام‌زاده طاهر (تصویر) گفت، قتل فجیع او در ضمن پیامی به دیگر روشنفکران فعال است که اگر از فعالیت دست نکشند، سرنوشت مشابه‌ای در انتظار آنان خواهد بود.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  هوشنگ گلشیری در روز ۱۶ خرداد ۷۹ پس از دو ماه بستری بودن در بیمارستان‌های مختلف تهران به علت آنچه "آبسه ‌ریوی، ایجاد مننژیت و آبسه‌های متعدد مغزی" تشخیص داده شده، در بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان ایران‌مهر درگذشت و چند قدم دورتر از محمد مختاری در گورستان امام‌زاده طاهر به خاک سپرده شد.

• پانزدهمین سالگرد خاموشی هوشنگ گلشیری، خالق "شازده احتجاب"

  چند روز پس از مرگ گلشیری بنیادی به نام او تشکیل شد. فرزانه طاهری (تصویر)، مترجم و همسر گلشیری، علی‌اشرف درویشیان‌ و محمود دولت‌آبادی و بهمن فرمان‌آرا هیئت موسس آن را تشکیل می‌دهند. گلشیری در ماه‌های پایان عمر در فکر راه‌اندازی یک جایزه ادبی سالانه برای آثار برتر ادبیات داستانی بود و بنیاد، از جمله برای تحقق این فکر تشکیل شد و توانست این جایزه را نیز ۱۳ سال (آخرین بار در سال ۲۰۱۴) اهد کند.

  نویسنده: SA / BK