۴۰۰ میلیارد تومان از جیب مردم برای خشکاندن خلیج گرگان/ لایروبی راه حل احیای خلیج نیست

خلیج گرگان بزرگترین خلیج دریای خزر به حساب می‌آید که بر اثر پیشروی شبه جزیره میانکاله در جنوب شرقی دریای خزر تشکیل شده و بین استان‌های گلستان و مازندران قرار گرفته است، مساحت آن حدود ۴۰۰ کیلومتر مربع و میانگین عمق آن ۴ متر است، این خیلج از نظر زیست محیطی، جغرافیایی، وجود آبزیان و پرورش شیلات و ماهیان از اهمیت زیادی برخوردار است؛ در سال ۱۳۵۴ خلیج گرگان و تالاب میانکاله به عنوان نخستین مجموعه تالاب بین المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر ثبت شده‌اند این خلیج همچنین بخشی از پناهگاه حیات وحش میانکاله محسوب می‌شود.

یک کارشناس آب و محیط زیست گفت: سابقه به وجود آمدن خلیج گرگان از نظر زمین شناسی به حدود ۲ هزار و ۶۰۰ سال قبل بر می‌گردد، این خلیج از نظر رشد و تکیر آبزیان ماهیان استخوان دار و غضروفی و جذب پرندگان مهاجر در فصول سرد سال نقش حائز اهمیتی برای ما دارد همچنین سهم بسزایی از خاویار کشور را نیز تامین می‌کند، در سال ۱۳۹۹ سازمان نقشه برداری با توجه به تصاویر ماهواره‌ای که دریافت کرده بود اعلام کرد سطح دریای خزر به طور جدی کاهش پیدا کرده و بیشترین پسروی در سواحل دریای خزر در بخش‌های خلیج گرگان و تالاب گمیشان اتفاق افتاده است.

کاهش دائمی آب دریای خزر

فریماه امیدی گفت: دریاچه خزر دریاچه‌ای بسته است که نوسانات سطح دارد و این نوسانات می‌تواند بلند مدت، میان مدت و سالانه باشند؛ که بر اساس این نوسانات سطح آب را معمولا رصد می‌کنند، این دریاچه در فصول مختلف سال براساس مقداربارندگی‌هایی که اتفاق می‌افتد نوسانات متفاوتی دارد، اما در مواردی مشاهده شده سطح دریا ۲۰ سانتی متر افزایش داشته است؛ در اوایل دهه هشتاد برای آخرین بار بود که افزایش سطح آب دریای خزر مشاهده شد و پس از آن آب دوباره پایین آمد و از اواسط دهه ۹۰ بنابر نوسانات باید سطح دریای خزر شروع به بالا آمدن می‌کرد، اما این اتفاق رخ نداد.

او گفت: بر اساس مطالعات سطح آب از آن زمان تا کانون دائماً در حال کاهش است که دو عامل مهم در این مسئله دخیل هستند، اولین دلیل گرمایش جهانی است که بطور کلی باعث افزایش تبخیر و تعرق شده و دومین عامل کاهش ورودی آب به دریای خزر است که این اتفاق از طریق رودخانه‌هایی که ورودی‌های این دریاچه را تامین می‌کردند رخ می‌داد، به علت احداث سد‌های متعدد بر روی رودخانه‌هایی که آب این دریا را تامین می‌کنند باعث شده سطح آب نوسانات بالا آمدن نداشته باشد.

احداث چهل سد بر رودخانه ولگا در دو دهه اخیر

این پژوهشگر گفت: بخش اعظم آب ورودی به دریای خزر از طریف رودخانه ولگا در روسیه تامین می‌شود که میزان آن حدود ۸۵ درصد است، تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد فقط در دو دهه اخیر چهل سد بر روی رودخانه ولگا احداث شده که به منظور افزایش سطح زیر کشت و توسعه کشاورزی در روسیه شکل گرفته که این مسئله باعث شده ورودی دریای خزر به شدت کاهش پیدا کند، حدود ۲۵ درصد از آب ورودی به دریای خزر نیز از رودخانه‌هایی در ایران، ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان تامین می‌شود که وجود خشکسالی و احداث سد‌ها بر این کشور‌ها نیز باعث کاهش بیشتر آب دریای خزر شده است.

امیدی گفت: بیشترین پسروی در استان گلستان در تالاب گمیشان و در خلیج گرگان شاهد بودیم که این کاهش فقط در کمیت آب نیست بلکه کیفیت آب را نیز شامل می‌شود یعنی توسعه صنایع در استان‌های گلستان و مازندران، تغییر کاربری اراضی، توسعه دامداری در حاشیه رودخانه‌ها و مواردی از این قبیل به این خلیج و تالاب میانکله باعث شده علیرغم اینکه خلیج گرگان و شبه جزیره میانکاله محدوده زیستی حفاظت شده هستند آلودگی آب در آن‌ها به شدت افزایش پیدا کند.

این کارشناس گفت: در دی ماه ۱۴۰۰ برای اولین بار در چند سده اخیر با کاهش دبی آب ورودی و افزایش گل و لای در کانال‌های آبرسان ارتباط خلیج گرگان و دریای خزر قطع شد و تردد هزاران ماهیگیر از بندر ترکمن، بندر گز و شهر‌های شرقی مازندران غیرممکن شد؛ این اتفاقات نشان دهنده شروع شدت یافتن مرگ خلیج گرگان بود، این خلیج علاوه بر ورود رودخانه‌ها به آن، آب از طریق سه کانال از دریای خزر به این خلیج منتقل می‌شود که کانال خزینی، آشوراده و چپاقلی نام دارند؛ تخمین زده شده از حدود هزار و پانصد سال قبل این کانال‌ها فعال بوده‌اند.

به گفته امیدی، براساس داده‌های سازمان نقشه برداری بیش از ۲۷ تا ۳۰ درصد وسعت ۴۰۰ کیلومترمربعی خلیج گرگان در سال‌های اخیر خشک شده؛ کارشناسان پیش بینی می‌کردند قطع ارتباط بین خلیج گرگان و دریای خزر در سال ۱۴۰۲ اتفاق بیافتد، اما این اتفاق در دی ماه ۱۴۰۰ رخ داد.

فرزندان دهه‌های بعد خلیج گرگان را نخواهند دید!

این کارشناس گفت: با از میان رفتن این تبادل آبی خلیج گرگان تا یک دهه آینده بطور کامل خشک می‌شود و به مرکز و کانونی برای ریزگرد‌ها در منطقه تبدیل می‌شود؛ در حوالی دهه هشتاد کانال خزینی و در سال ۱۴۰۰ کانال آشوراده کاملا خشک شدند و تنها امید باقی مانده برای خلیج کانال چپاقلی است که طبق آمار سال گذشته آن هم با دبی ورودی کاهشی مواجه بوده و سطح آب در آن به چند سانتی متر رسیده و عرض کانال هم به ۱۰۰ متر تغییر پیدا کرده است.

او گفت: از اسفند ماه سال ۱۴۰۰ و بعد از بازدید رئیس جمهور دستور داده شد تا این منطقه بطور کامل موردتوجه قرار بگیرد و احیای خلیج گرگان در دستور کار ضروری قرار بگیرد و فعالیت‌های مربوط به احیا انجام شود که از فروردین ماه ۱۴۰۱ مقدمات آن فراهم شد و یک اعتبار ۵۰۰ میلیارد تومانی برای لایروبی کانال آشوراده در ابتدا اختصاص یافت که این کانال را در اولویت قرار دادند.

امیدی درباره گفت: ممکن است برای یک زمان محدود ما به هدف برسیم و بتوانیم ارتباط را بین دریای خزر و خلیج گرگان مجدد برقرار کنیم، اما در دراز مدت نتایج مطلوبی نخواهیم داشت و علت آن پایین آمدن دائمی سطح دریای خزر است که پیش‌بینی می‌شود چنانچه ساخت این سدسازی‌ها ادامه پیدا کند روند کاهش سطح دریای خزر نیز به همین صورت ادامه خواهد داشت.

این پژوهشگر گفت: ما نباید انتظار داشته باشیم که تراز آب دریای خزرثابت بماند یا افزایش پیدا کند و فقط باید انتظار روند کاهشی داشته باشیم؛ زمانی که چنین روندی در سطح آب دریای خزر وجود دارد حتی اگر کانال‌ها لایروبی شوند پس از مدتی سطح آب دریای خزر پایین‌تر از سطح کانال‌ها قرار می‌گیرد و امکان انتقال آن بین آب دریای خزر و خلیج گرگان وجود نخواهد داشت که همین مسئله نشان می‌دهدکه ممکن است در مدت بسیار کوتاهی این لایروبی بی‌فایده شود.

او گفت: نکته دیگر این است که وقتی دستگاه‌های لایروبی را به آن منطقه وارد می‌کنیم محیط زیست تمام منطقه را تحت تاثیر منفی قرار می‌دهیم که از جمله آثار آن تخریب پوشش گیاهی، تاثیر منفی بر اکوسیستم، تخریب محل زندگی موجودات زنده در فرایند لایروبی است؛ همچنین نکته‌ی دیگری که توسط کارشناسان مطرح می‌شود این است که باتوجه به اینکه جریان آب دریای خزر از غرب به شرق است اگر کانال‌ها لایروبی شوند این جریان می‌تواند باتوجه به اینکه سطح دریای خزر پایین‌تر آمده رسوبات بیشتری را به سمت تالاب میانکاله روانه می‌کند که این رسوباتخود عاملی بر خشک شدن تالاب میانکاله است.

این کارشناس آب و محیط زیست درباره پیشنهاداتی که مطرح می‌شود گفت: برخی کارشناسان پیشنهاد داده‌اند که پساب نیروگاه ناکا یبه جای آب دریای خزر به خلیج گرگان منتقل شود تا تاثیر بسزای خود بر افزایش ورودی خلیج را داشته باشد و در فاصله‌ی بین نیروگاه تا رسیدن به خلیج گرگان این پساب خنک می‌شود و اثر زیست محیطی منفی بر اکوسیستم خلیج نخواهد داشت.

به گفته امیدی، لایروبی نمی‌تواند یک درمان درازمدت، همیشگی و پایدار باشد همانطور که فرونشت هم نیازمند برنامه ریزی بلند مدت است باید گفت در تمام موارد زیست محیطی مربوط به مدیریت آب و منابع طبیعی باید برنامه‌های طولانی مدت داشت؛ یک نشست ۲۲ سانتی متری در محدوده اطراف خلیج گرگان مشاهده شده که این پدیده‌ای نادر در اطراف دریا و دریاچه است و تاکنون چنین فرونشستی در اطراف منطقه‌ای به این شکل مشاهده نشده بود.

این کارشناس درباره راهکار‌ها گفت: باید برنامه‌های طولانی مدت در نظر گرفته شود، مدیریت منابع آبی صورت بگیرد و باید نظارت قطعی بر اجرای این برنامه‌ها وجود داشته باشد همچنین باید جلوی احداث و برداشت چاه‌های غیر مجاز بیشتر گرفته شود و باید از تجربه سایر کشور‌ها در این زمینه استفاده شود.

باشگاه خبرنگاران جوان اجتماعی محیط زیست