ضرورت خوانش نقش امام رضا (ع) در حوزه تفکر شیعی

به گزارش خبرنگار مهر، حجت الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی، در نشست «مواجهه امام رضا علیه‌السلام با جریان‌های کلامی معاصر» که در مجتمع فرهنگی حضرت معصومه سلام‌الله علیها توسط عتبه مقدسه عباسیه علیه آلاف التحیه و الثناء برگزار شد، به وضعیت علمی، فرهنگی و اجتماعی عصر امام رضا علیه‌السلام و شکل‌گیری اندیشه‌ها و مکاتب دوران حضرت و نیز نحوه مواجهه امام رضا علیه‌السلام با اوضاع و شرایط فکری و سیاسی آن دوران اشاره کرد.

وی در ادامه با بیان این‌که برای شناخت رفتار و رویکرد شخصیت‌های بزرگ تاریخی، شناخت زمینه‌ها و جریان‌های شکل‌گیری در آن دوره بسیار مهم است، اظهار داشت: در باب شرایط تاریخی حیات امام رضا علیه‌السلام بحث‌های مختلفی مطرح‌شده است، که به دلیل حساسیت و پیچیدگی این دوران و عوامل تأثیرگذار در ابعاد اجتماعی و فرهنگی هنوز جای بحث‌های فراوانی وجود دارد؛ ناگفته‌ها و نانوشته‌ها در این باب بیش از چیزی است که تاکنون موردبحث و بررسی قرارگرفته است.

رئیس انجمن کلام حوزه علمیه برخی از مواضع و راهبردهای امام رضا علیه‌السلام را موردتوجه قرارداد و اذعان داشت: از پاره‌ای جهات دوران امام رضا علیه‌السلام بسیار شبیه به دوران امام صادق علیه‌السلام است. در طرح کلی باید گفت؛ میراث علمی و معرفتی و نقاط مهم فکری و فرهنگی شیعیان، عمدتاً محصول دوران امام صادق و امام رضا علیهماالسلام است.

سبحانی، یادآور شد: بسط معرفتی و علمی شیعیان در دوران امام جعفر صادق علیه‌السلام شکل گرفت و نقش امام رضا علیه‌السلام نیز در بسط معارف اهل‌بیت علیه‌السلام و گسترش اندیشه دینی بسیار شبیه به دوران امام صادق علیه‌السلام است.

وی تضعیف قدرت سیاسی مرکزی و وجود شرایط برای طرح نظریه نوین برای حضور اهل‌بیت علیهم‌السلام را از ویژگی‌های امامت امام رضا علیه‌السلام توصیف کرد و اذعان داشت: بعد از شهادت امام صادق علیه‌السلام و استقرار حاکمیت سیاسی بنی‌عباس، رفته‌رفته همان شرایط دوران بنی‌امیه، چون؛ مبارزات زیرزمینی، انزوای شیعه ازنظر فکری و سیاسی و حتی قلع‌وقمع شیعیان شکل گرفت.

رئیس انجمن کلام حوزه با بیان این‌که بعد از هارون، نزاع‌های درونی جهان اسلام تقویت و قیام‌های فراوانی در قلب جهان اسلام شکل گرفت، اظهار داشت: حدود ۲۰ سال از دوران امامت امام رضا علیه‌السلام، در یک دوران آشوب سیاسی و اجتماعی به سر برده شد و تنش‌های داخلی جهان اسلام تقویت گردید.

سبحانی، خاطرنشان کرد: ظهور مکتب‌ها، فرقه‌ها و اندیشه‌های تازه از میانه حاکمیت هارون تا دوران مأمون عباسی از دیگر پروژه‌های بنی‌عباس برای حفظ قدرت و حاکمیت سیاسی در این دوره تاریخی است.

رئیس پژوهشکده امامت بابیان این‌که نوع رفتار حضرت بازتابی از وضعیت مشابه و امتداد اندیشه جعفری بود، خاطرنشان کرد: علی‌رغم تمام نکات مطرح‌شده، هنوز با شناخت دقیق واقعیت‌های دوران تاریخی امام رضا علیه‌السلام فاصله داریم.

وی در بخش دیگری از سخنان خود پایه‌های قدرت بنی‌عباس و تفاوت‌های آن باقدرت بنی‌امیه را موردتوجه قرارداد و اذعان داشت: بنی‌امیه مبتنی بر پایه سیاسی عصبیت عربی، درصدد تقویت همبستگی اجتماعی مبتنی بر محوریت حکومت بود. بنی‌امیه از آغاز بر اساس پایه ایدئولوژیک که بر خواسته از اندیشه خلیفه دوم بود، مسیر تفکر اسلامی را بر پایه‌ای خاص استوار ساخت که جبرگرایی، ظاهرگرایی در حوزه فهم دین و نیز اجماع قومی در حوزه اندیشه و رفتار، تنها بخشی از این رویکردهاست.

دلایل گسست دوران خلافت بنی‌عباس

سخنران این نشست با اشاره به این‌که بنی‌عباس چون فاقد دوپایه قدرت بنی‌امیه بود، پایه‌های قدرت سیاسی خود را به‌جای تکیه‌بر خط عصبیت قومی- عربی، بر مقوله‌های دیگری اتکا داد، یادآور شد: بنی‌عباس با تأکید بر تغییر ایدئولوژیک، به سمت جریان فکری اعتزالی عقل‌گرا، با تمام مختصات آن دوران تاریخی، سوق پیدا کرد.

وی بابیان این‌که تغییر و جابجایی قدرت در دوران بنی‌عباس موفقیت‌های ظاهری را به دنبال داشته است، اظهار داشت: هارون توانست موازنه قدرت ایجاد نموده، حتی ازدواج‌های هارون نیز مبتنی بر این نقشه طرح‌ریزی می‌شود. همه این موارد نشان‌دهنده تمرکز هارون بر پیاده‌سازی تئوری جدیدی است.

مدیر مرکز تخصصی امام شناسی افزود: هارون تصور می‌کرد از این طریق می‌تواند پروژه بنی‌عباس را از منظری خاص شکل دهد؛ درحالی‌که در سال‌های پایانی و بعد از فوت هارون؛ با جنگ قدرت میان دو بستر سیاسی قومیتی در جهان اسلام، این رویکرد رنگ می‌بازد و جهان اسلام دچار ازهم‌گسیختگی می‌شود.

وی با اشاره به این‌که در نزاع میان عصبیت عربی و قدرت حوالی، مأمون صحنه قدرت را در دست گرفت و در امتداد حرکت بنی‌عباس، نیازمند پایه ایدئولوژیک و قدرت سیاسی شد، اظهار داشت: آوردن امام رضا علیه‌السلام در اوج قیام‌های مخالفان بنی‌عباس، نوعی جلب و جذب جریانی بود که به‌ظاهر می‌توانست قدرتی در مقابل خط عربی که امین را محور خلافت اسلامی می‌پنداشت، قرار گیرد.

حجت الاسلام والمسلمین سبحانی، بابیان این‌که بنی‌عباس در طرح پایه‌ریزی نظام قدرت بر مؤلفه‌های غیر عصبیت عربی، با دو گسست سیاسی و ایدئولوژیک مواجه شد، اظهار داشت: راه دادن قدرت‌های حاشیه‌ای به درون حاکمیت اسلامی و موالیان غیرعربی و تغییر موضع ایدئولوژیک، گسست‌هایی را در درون حاکمیت مأمون ایجاد کرد.

رئیس پژوهشکده امامت تصریح کرد: گسست دوران خلافت بنی‌عباس تنها مبتنی بر نزاع‌های ظاهری و جنگ قدرت و درگیری‌های نظامی نبود، بلکه در لایه درونی بنی‌عباس با گسست سیاسی، اجتماعی و ایدئولوژیک مواجه بوده، جهان اسلام در این دوران از همبستگی فکری، قومی و سیاسی فاصله گرفت.

سخنران نشست بابیان این‌که بعد از مأمون، به‌ویژه در دوران متوکل، بنی‌عباس با حذف اندیشه‌های غیر و توسل بر قدرت عربی، طرح اموی را برای خلافت در دستور کار قرارداد، اظهار داشت: دوران امام رضا علیه‌السلام اوج برشکستگی و ازهم‌گسیختگی جامعه اسلامی بر اساس بنیاد و طرح بنی‌عباس بود.

وی ورود مکتب‌های فلسفی و نظری فرا اسلامی به داخل جهان اسلام را از ویژگی‌های خاص دوران امام رضا علیه‌السلام دانست و اذعان داشت: ورود اندیشه‌های دینی به جهان اسلام در دوران مبادلات سیاسی هارون با دولت بیزانس تقویت شد؛ در زمان هارون جنگ‌های اسلامی با روم و دولت بیزانس، به تعامل و ارتباط تبدیل می‌شود و فضای بازی برای حضور گروه‌ها و ادیان مختلف در این دوران شکل‌گرفته، مبادلات فکری و علمی تقویت می‌گردد.

حجت الاسلام والمسلمین سبحانی، مبادلات فکری گروه‌های اسلامی در قالبی منظم و سازمان‌یافته را از دیگر ویژگی‌های دوران بنی‌عباس به‌ویژه دوران هارون‌الرشید توصیف کرد و ابراز داشت: در این دوران نظام گفتگو میان فرقه‌ها شکل می‌گیرد و عناوین فرقه‌های اسلامی رسماً در دوره بنی‌عباس به‌صورت سازمان‌یافته تفکیک و چارچوب‌های اعتقادی آن تدوین شد.

دوران بنی العباس و ورود مکتب‌های جدید به جغرافیای جهان اسلام

رئیس قطب تعمیق ایمان دینی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تعمیق مباحث اعتقادی از صورت‌های فرقه‌ای و مذهبی به سمت تئوری‌ها و قواعد نظری و فلسفی را از ویژگی‌های بارز دوران ثامن‌الائمه علیه‌السلام برشمرد و ابراز داشت: تئوری پردازی در حوزه عقاید دینی، تا قبل از دوران هارون به‌صورت جدی موردتوجه قرار نمی‌گرفت.

وی بابیان این‌که اصلاحات فلسفی و قواعد برخاسته از اصول بیرونی تئوری پردازانه، در ادبیات امام رضا علیه‌السلام شکل گرفت و عملاً لایه جدیدی از دیدگاه‌ها و عقاید مطرح شد، خاطرنشان کرد: در سیر تطور اندیشه، فرقه‌ها از صورت‌بندی اندیشه‌ها به سمت مدلل کردن عقاید و نظریه‌پردازی عقاید حرکت می‌کنند.

این استاد حوزه افزود: در این دوران مکتب‌های جدید در حال ورود به جغرافیای جهان اسلام بود و این دیدگاه‌ها و اندیشه‌های فرق صورت‌بندی‌های نظری، فکری و معرفتی دقیق‌تری یافته، فرقه‌های جدیدی با گرایش‌های نو بارنگ و لعاب مذهبی ظهور و بروز می‌باید.

رئیس پژوهشکده امامت با تأکید بر این که در درون جهان تشیع نیز با تغییرات و تحولاتی مواجه هستیم، خاطرنشان کرد: در جهان تشیع گرایش‌های افراطی گروه‌های شیعی در حوزه مباحث مربوط به امامت و الوهیت به‌عنوان دو عنصر اصلی چارچوب تفکر تشیع، در این دوران شکل خاصی به خود می‌گیرد.

حجت الاسلام والمسلمین سبحانی، افزود: در این دوره تاریخی تفکراتی با استفاده از میراث و با تکیه‌بر ادبیات شیعی، در حال ارائه تقریری از شیعه هستند که از خط اهل‌بیت علیهم‌السلام به دور است؛ این رویکرد توسط پاره‌ای از اصحاب اهل‌بیت علیهم‌السلام رشد یافت که از مهم‌ترین آن می‌توان به تفکرات عالیان اشاره نمود.

رئیس انجمن کلام اسلامی حوزه بابیان این‌که در این دوران عرف و عادات اجتماعی زمانه در میان شیعیان مداخله و ادبیات غیر اصیل شیعی وارد ادبیات مکتوب و شفاهی تشیع می‌شود، اظهار داشت: در این دوران در جامعه شیعی افتراقی بر سر مصداق امامت شکل می‌گیرد.

حجت الاسلام والمسلمین سبحانی، ضمن تشریح تفاوت‌های دوران امام رضا و امام صادق (علیهماالسلام)، خاطرنشان کرد: از زمان امام صادق علیه‌السلام به بعد اختلافات شیعی دیگر بر سر مبانی و اصول مطرح نبود و اختلافات تنها بر موضوع مصداق امام جلوه می‌کند.

سخنران این مراسم افزود: با تبیین‌های روشنگرانه امام صادق علیه‌السلام از مبانی تشیع، دیگر اختلافات اصولی، مبنایی و پایه‌ای در میان تشیع رخ نمی‌دهد و اختلافات به سمت تمرکز بر مصداق یابی و تفرق بر سر مصادیق سوق پیدا می‌کند.

امام رضا (ع) نخستین امام بعد از واقعه عاشورا است که علنی امامت خویش را اعلام کرد

وی با تأکید بر این‌که امام رضا علیه‌السلام در این شرایط سیاسی، اعتقادی و فکری موضع خاصی را اتخاذ نموده، تغییرات مسیر جامعه اسلامی را موردتوجه قراردادند، اذعان داشت: امام رضا علیه اسلام اعلان رسمی امامت شخصی خود را از همان ابتدا مطرح می‌سازند؛ به‌گونه‌ای که بعد از واقعه عاشورا، امام رضا (علیه‌السلام) نخستین امامی است که رسماً و به‌صورت علنی و روشن امامتشان را اعلان می‌سازند.

رئیس پژوهشکده امامت با اشاره به این‌که امام رضا علیه‌السلام برخلاف سایر ائمه اطهار در اظهار معجزه، کرامت و علائم امامت هیچ دریغی نداشتند، خاطرنشان کرد: ثامن‌الائمه علیه‌السلام اظهار امور خارق‌العاده‌ای که افراد را متوجه امام می‌سازد را در دستور کار قرار می‌دهند، تا مردم را نسبت به جایگاه امامتشان قانع نمایند.

وی مرزبندی‌های اعتقادی، ادیانی و مکتبی اسلام در مقابل ادیان رایج آن زمان را از تأسیسات امام رضا علیه‌السلام برشمرد و اذعان داشت: نیاز است تا جایگاه علمی حضرت در دوران حیاتشان در مدینه و تأثیر ایشان بر نشر معارف و حقایق به‌درستی بازشناسی شود. نقشی که امام رضا علیه‌السلام در حوزه تفکر شیعی دارند، نیازمند خوانشی دوباره است.

رئیس قطب تعمیق ایمان دینی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بر اهمیت توجه به وضعیت میراث تشیع در دوران امام موسی بن جعفر علیه‌السلام تأکید کرد و یادآور شد: در این دوره تاریخی آسیب‌های حوزه میراث فقهی شیعه به‌خصوص میراث اعتقادی و روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام خدمت امام رضا علیه‌السلام عرضه و تصحیح نقل روایات به‌صورت جدی دنبال می‌شود.

این استاد حوزه تأکید کرد: کاری که حضرت انجام می‌دهند، افزودن اصلی از اصول و گسترش کمی معارف اهل‌بیت علیهم‌السلام نبود؛ بلکه امام رضا علیه‌السلام عمق‌بخشی به اصول، مفاهیم و قواعد اعتقادی را موردتوجه قراردادند و تبیین‌های اعتقادی را در قالب نفی و ایجاب در پیش‌گرفته، مرزبندی‌های روشنی را مطرح می‌سازند.

وی با اشاره به این‌که تبیین‌های امام رضا علیه‌السلام در بسیاری از اصول بی‌نظیر است، اظهار داشت: ریشه‌های بیان‌های امام رضا علیه‌السلام در خطبه‌ها و مناظرات جدی و مجادلات طولانی را می‌توان در خطبه‌های توحیدی امیر المومنین (علیه‌السلام) مشاهده نمود. اگر مناظرات ثامن‌الائمه علیه‌السلام را نداشتیم، اکنون بخشی از اشارات خطبه‌های امیر المومنین ناشناخته باقی می‌ماند.

رئیس پژوهشکده امامت با تأکید بر این‌که دوره امام رضا علیه‌السلام، دوره ژرف سازی و گسترش معنایی معارف و روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام است، اظهار داشت: در این دوره تاریخی مفاهیم فلسفی و دین شناختی سایر ادیان حضوری پرنگ پیدا می‌کند.

حجت الاسلام والمسلمین سبحانی، در بخش پایانی سخنان خود با تأکید بر این‌که ادبیات تبیینی امام رضا (علیه‌السلام) ناظر به شرایط آن دوره تفاوت‌هایی با گذشته دارد، اظهار داشت: هرچند دوران امام رضا علیه‌السلام به لحاظ اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و فرقه‌ای شباهت‌هایی با گذشته دارد؛ اما وجود اختلافات عظیم و عمیق، سبب ارائه دوباره معارف با ادبیاتی نو می‌شود.

در بخش پایانی این نشست شرکت‌کنندگان سوالات خود را ناظر به بحث ارائه و حجت‌الاسلام‌والمسلمین سبحانی پاسخ‌هایی را مطرح کردند.