ایوانی که نقش‌هایش، قصه دارد!

در دهه کرامت سال جاری ( خرداد ماه ١٤٠١ ) که مصادف با میلاد مبارک امام رووف، امام رضا و گرامی خواهر معصومه اش ، علیهما السلام است، توفیق یار گردید که به عتبه بوسی امام مهربانی ها ، غریب الغرباء السلطان علی بن موسی الرضا علیه الآف التحیة و الثناء به مشهد مقدس مشرف شده و زیبا روزها و لحظاتی را در کنار بارگاه ملائک پاسبان حضرتش سپری نمایم و در آن فضای بهشتی ، که بدون تردید از لحظات عمر انسان بشمار نمی آید ، از رشحات معنوی بارگاه برخوردار شوم.

در این گونه سفرها سعی بر این داشته ام که پس از زیارت جای جای این بقع بهشتی روی زمین ، از تمامی مکان ها و رواق ها ، بالا سر مبارک و بجای آوردن نماز در آن ، حضور در کنار ضریح و گاه شرکت در برنامه زیبای قرآن خوانی و تغییر شیفت صبحگاهی ، و شرکت در مراسم تغییر گلدان های چهارگانه در پیرامون چهار ستون بالای ضریح مطهر ، و نیز توفیق حضور در غبار روبی و شست و شوی حرم مطهر و جز این ها از دیگر مراسم و دیدار با خادمان شریف حرم رضوی بهره گیرم.

همچنین در این سفرها ، سعی در دیدار با شخصیت های علمی و بزرگان از حوزه داشته که بدون تردید در این نشست ها ، از سخنان و پند و اندرزهای آنان همواره کمال بهره را برده و می برم که این خود نیز پس از زیارت بارگاه ، بر طبق فرموده عبادتی بس گران بشمار می آید.

از این رو و در این راستا نخست به دیدار آیة الله سید حسن مرتضوی شاهرودی مجتهد، فقیه، اصولی و استاد درس خارج حوزه علمیه نجف أشرف و خراسان و عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان شتافتم و ساعتی از محضر پر فیض ایشان را درک نمودم. خاطراتی از مرحوم پدرم شهید آیة الله حاج شیخ احمد انصاری را عنوان کرده و برای آن شهید علوً درجات را از درگاه الهی طلب نمود.

از فعالیت های حقیر آگاهی داشته و پرسش هایی را نمودند و در پایان تسبیح تربت حرم مطهر حسینی ع را تقدیم محضرشان نمودم.

آنگاه برای دیدار از موسسه علمی پژوهشی ( کلامنا ) که از سوی فرزند و نواده آیة الله مرتضوی در مشهد مقدس تاسیس گردیده است و پژوهش پیرامون مفاخر کلام و معارف اهل بیت علیهم السلام و …را در آن مشغولند ، رفته و ساعتی را به فعالیت ها و آشنایی با مفاخر کلام و نیز نگاه به گالری و یا نگاره های مفاخر اسلام همچون مرحوم آیات محمد جواد مغنیه ، سید هبة الدین شهرستانی ، سید أبو الحسن رفیعی قزوینی ، شیخ محمد رضا جعفری، لطف الله صافی گلپایگانی ، شیخ طوسی ، مرحوم مجلسی و دهها نگاره دیگر از این مفاخر که بر بخشی از دیوار این پژوهشگاه آذین گردیده بود ، پرداختم و با تحسین و تشویق این عزیزان ، خود را مفتخر به حضور در این مکان مقدس بشمار آوردم.

در ادامه سه روز توقف و زیارت بارگاه امام رووف ع ، موفق به عیادت و دیدار با چهره خدمتگزار و مردمی این دیار و جز این ها از دیگر مکان ها ، آیة الله سید محمد علی شیرازی ، شده و ساعتی را که به ذکر فضائل أهل بیت و أمیر المومنین ع با حضور جمعی از علماء بود ، سپری کرده و همچون همیشه مورد لطف و محبت و بزرگواری این شخصیت ارزنده و یادگار مرحوم آیة الله العظمی سید عبد الله شیرازی ( ره ) قرار گرفتم.

یکی از ویژگی های این انجمن همواره چنین بوده و می باشد که با چهره ها و شخصیت های حوزوی و اجتماعی ایران و عراق دیدار نموده که خود بر ارزش این حضور می افزاید! در این انجمن و حضور با آیات تهرانی ، فاضل کد کنی ، غروی ، صادقی، و تعدادی از فضلا و روحانیون حوزه نجف أشرف ، به ویژه با آیة الله زاده معظم فیاض دیدار نمودم.

در ادامه به بازدید آیات سید محمدباقر مصباح ، و سید محمد رضا مصباح رفته و بر سر مزار والد مرحومشان نماینده و وکیل المراجع از آیة الله حکیم و جز این ها از دیگر بزرگان و رموز شیعه مشرف شده و فاتحه و سوره ای از کلام الله مجید را قرائت کرده و بر روح گسترده وی درود و سلام فرستادم.

از آنجا که همواره در هنگام ورود و یا خروج از این گونه فضاهای بهشتی و بارگاه های امامان معصوم ع ، که بقعه هایی از بهشت روی زمین بشمار می آیند ، سعی در دقت نظر به کتیبه ها و ساختار کهن این مکان ها داشته و دارم ، در این سفر بود که کتیبه و نقاشی زیبایی بر روی کاشیکاری در بالای سردرب ایوان نقًاره خانه ، در صحن عتیق و یا انقلاب ، جلب نظرم را نمود و نگاره ای از آن گرفتم و آن را یادآور رخداد جالبی که مامون در خدمت حضرت بود ، حمید بن مهران به اشاره مامون ، امام رضا ع را مورد اهانت و جادوگری قرار داد دانستم.

بر پیشانی ایوان داخلی نقاره خانه در صحن عتیق یا رضوی ، دو نقش شیر و یک مرد وجود دارد که در اطراف آن، نقش گلدان، گل و گیاه در رنگ‌های متنوع منقوش است که اشاره به داستان یکی از معجزات منسوب به امام رضا (ع) دارد.
در این نگاره ، ‎مردی با ریش و سیبیلی بلند، سری تراشیده و لباس سفید بر زمین افتاده و دو شیر بر او مسلط شده‌اند. یک شیر سر او را در دهان دارد و شیر دیگر کمر و پهلوی مرد را می‌ شکافد . چشمان و دهان مرد از وحشت باز مانده است.

تاریخ از این رخداد چنین اشاره کرده است:
بعد از جریان اقامه نماز باران در مرو توسط حضرت رضا ع و بارانی که بلافاصله در فصل تابستان بارید ! محبوبیت امام را چندین برابر در میان مردم نمود و مامون تلاش کرد در انجمنی این ابهت و عزًت و سرفرازی امام را بشکند!
از این رو فردی به نام حمید بن مهران در مجلسی که به اشاره مأمون ترتیب داده شده بود ، امام را به بی ادبی به سحر و عوام فریبی متهم کرد و طلب معجزه زنده کردن شیرهای روی پرده و خوردنش را کرد.

امام بلافاصله به نقش شیرهای روی پرده‌ای اشاره کردند که پشت سر مأمون قرار داشت و فرمودند: این ملعون را ببلعید. بی‌درنگ، تصاویر به صورت دو شیر زنده ظاهر شدند و او را بلعیدند، به طوری که کوچکترین اثری از او و خون جاری شده از پیکر نحسش هم باقی نماند و دوباره با اشاره امام، به جای خود بازگشتند.

‏‎مأمون که از این صحنه به شدت ترسیده بود، گفت: الحمد لله که خداوند ما را از شر حمید بن مهران نجات داد! سپس گفت:
یابن رسول الله؛ خلافت متعلق به جدً شما رسول الله است و بعد از او شما سزاوار آن هستید. اگر می‌خواهید، من اکنون خلافت را به شما واگذار کنم. امام فرمود: من اگر خلافت را می خواستم، به تو مهلت نمی‌دادم. ولی خداوند به من امر فرموده که تو را به حال خود رها کنم.

در پیشانی ایوان نقاره خانه در صحن انقلاب، کتیبه‌ای با آیه «الله نور السموات و الارض...» اثر حسین شهید مشهدی به تاریخ ۱۲۶۰ نقش بسته است و نشان از تعمیرات ایوان در دوره محمدشاه قاجار دارد. پس از این کتیبه، کتیبه باریکی از آیات سوره مبارکه مزمل با خط ثلث به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی وجود دارد که پیرامون ایوان را در بر گرفته و قسمتی از آن در پیشانی قرار گرفته که این کتیبه نیز اثر محمدحسین شهید مشهدی است.
زیر این کتیبه درست در بالای إزاره ایوان، در سمت راست عبارت «به سَعی ذَره خاک علی قباد بیگ چوله ایشیک آقاسی» و در طرف چپ «عَمل محمدتقی کاشی‌پز ۱۲۶۱ قمری» منقوش است.

گفتنی است ایوان نقاره‌خانه یکی از مهم‌ترین و مشهورترین بناهای موجود در حرم مطهر امام رضا (ع) است، که در آن عناصر تزئینی مهم معماری اسلامی از جمله کاشیکاری، مقرنس کاری و خوشنویسی قابل مشاهده است.
طراحی، اجرا و استفاده از بهترین تکنیک‌های هنری و مصالح در معماری بنای ایوان نقاره‌خانه، همراه با عناصر تزئینی یاد شده در این بنا، موجب شکل‌گیری اثری منحصر بفرد در حرم مطهر شده که دقت در اجرای تک تک جزئیات آن ، نشان از ارادت هنرمندان و بانیان این ایوان دارد.
ایوان نقاره‌خانه از آثار دوره شاه عباس اول صفوی است که در ضلع شرقی صحن انقلاب یا صحن عتیق یا کهنه قرار دارد. این ایوان دارای ۲۶ متر ارتفاع ٨/٥ متر عرض و ۱۸/۲۰ متر طول است و از دوره قاجار به سبب تجدید بنای نقارخانه بر بالای آن به این نام معروف شد.

ایوان نقاره‌خانه اثر هنری است که یکی از نمونه‌های قابل توجه در حرم مطهر امام رضا (ع) به شمار می‌رود، زیرا تنها نمونه‌ای از کاشی‌ها و کتیبه ها قلمداد می‌شود که روایت‌گر یک رخداد و معجزه حضرت است و سایر نقش‌های موجود در حرم مطهر ، بیشتر جنبه نمادین دارد و تنها اثر و کتیبه روایتگری و رخداد در بارگاه رضوی را در این مکان نظاره گر می باشیم.

* خادم افتخاری اعتاب مقدسه عراق و عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران