مروری بر کتاب «ازدواج موقت در ایران» اثر کلودیا یعقوبی

کلودیا یعقوبی در جدیدترین کتاب خود با عنوان ازدواج موقت در ایران که در ماه‌­های اخیر توسط انتشارات کمبریج منتشر شده، به واکاوی تصویر و بازنمایی­‌های ازدواج موقت یا صیغه در تعدادی از آثار ادبی و سینمایی دوران پهلوی (۱۳۲۴ تا ۱۳۷۵) و جمهوری اسلامی (۱۳۷۵ تا کنون) پرداخته است.

این کتاب شامل هشت فصل است و به سه بخش تقسیم می‌شود، و شامل بررسی آثاری از مرتضی مشفق کاظمی، محمد علی جمال‌زاده، ابراهیم گلستان، صادق چوبک، جلال آل‌احمد، بهروز افخمی و محمدحسین فرحبخش است.

بخش اول کتاب به تصویر نمای کلی ازدواج موقت در قالب رسمی معمول در ایران می‌پردازد، بخش دوم شامل تحلیل سه رمان و دو فیلم کوتاه از زمان پهلوی می­شود و بخش سوم کتاب به تحلیل دو اثر سینمایی اختصاص دارد که بعد از انقلاب اسلامی تولید شده­اند. یعقوبی در این کتاب شرایط سیاسی-­اجتماعی و فرهنگی ایران طی دوره گذار میان سنت­گرایی و مدرنیته را در متن و بافتارش مورد بررسی قرار می‌دهد.

کلودیا یعقوبی، نویسنده و پژوهشگر مقیم آمریکا

این اثر از جمله آثار پژوهشی محدود در باب صیغه است که با نظر به یکی از ناامن‌­ترین نقش‌­هایی که زنان می‌توانند داشته باشند، به تحلیل زیربنای اجتماعی-سیاسی و دینی روابط جسمانی جنسی می‌­پردازد.

نویسنده در این کتاب با بهره‌گیری از نظریات فمنیستی ایرانی (آثار نویسندگانی مثل جنت افرای، هما هودفر و نجم‌آبادی) و غربی (آثار ساندرا بارتکی، وولف و مونیک ویتیگ) نشان می‌دهد که حد­ومرزهای متغیر میان زندگی شخصی و عمومی در دوره‌های مذکور، بیشترین تأثیر را روی زنان، بدن و حقوق‌شان داشته است.

این پژوهش با طرح نوعی روش‌شناسی مبنی بر کاربرد نظریه‌های فمنیستی پیرامون بدن­مندی (Embodiment) در سنت ادبی و سینمایی ایران، سعی دارد تا ازدواج موقت در ایران را نه‌تنها در قالب یک نهاد بلکه در قالب مجموعه‌ای از عرف‌ها و عادات، هویت‌ها و معانی بررسی کند که در طول قرون ۲۰، و ۲۱ دچار دگرگونی شده‌اند.

پژوهش یعقوبی در بازنمودهای صیغه در ادبیات و سینمای ایرانی، تفسیر اجتماعی تاریکی از نابرابری‌ها و شکاف‌های شدید در جامعه ایرانی ارائه می‌دهد و با بررسی مسائل مربوط به صیغه در فحوای ادبیات و فیلم ایرانی فقدان عاملیت زنان در جامعه مردسالار را پروبلماتیزه می‌کند.

او در این اثر علاوه بر نشان دادن زمینه اجتماعی و مرتبط ساختن ادبیات و فیلم با دیگر آثار منتشر شده آن دوران، تصویری کل‌نگرانه از فضای ادبی و هنری ایرانی مدرن به‌دست می‌دهد. یعقوبی در هر کدام از این آثار با مطرح ساختن و مورد بحث قرار دادن اینکه چگونه تمایلات جنسی در قالب نوعی تحلیل و قدرت سیاسی عمل می‌کند و آشکار ساختن اینکه چگونه استقلال جنسی زنان صیغه‌ای به مثابه اسلحه‌ای علیه آنچه حکومت نمود جنسی نامناسب می‌انگارد، مورد استفاده قرار می‌گیرد، به تأثیر صیغه بر زنان می‌پردازد.

هرچند تمرکز اصلی کتاب عمدتاً بر تولیدات فرهنگی مدرن ایرانی است، اما یعقوبی از قلمرو ادبی و سینمایی پا را از فراتر می‌گذارد تا بررسی عمیقی از این نهاد اجتماعی جنجالی، که برای بسیاری از فمنیست‌ها مایه نفرت و بیزاری بوده و نظر بسیاری از ناظران غربی را به خود جلب کرده است، ارائه دهد.

یعقوبی صیغه را به مثابه ابزار مورد تأیید حکومت برای کنترل ناکامی‌های جنسی تعریف می‌کند. در واقع از نظر او صیغه به نزدیکی و روابط جنسی میان مردانی که به دنبال ارضای آنی امیال خود هستند و زنانی که ازدواجی برای خود در آینده متصور نیستند، مشروعیت می‌بخشد.

یعقوبی بر زمینه تاریخی صیغه، هم‌پیوستگی آن با کار جنسی و اینکه چگونه زنان طبقات اجتماعی پایین­تر جامعه برای رسیدن به ثبات مالی این قرارداد جنسی قانونی را قبول می‌کنند یا مجبور به قبول آن می‌شوند، تأکید می‌کند. او عدم دسترسی زنان به مراقبت‌های بهداشتی، آموزش و اشتغال را از جمله دلایل چنین توافقاتی می‌داند.

ازدواج موقت در ایران، تازه‌ترین کتاب کلودیا یعقوبی

نویسنده با کنکاش در نمودهای ازدواج موقت در ادبیات و سینمای ایران در اواخر قاجار تا دوره پهلوی و جمهوری اسلامی، صیغه را به مثابه ابزاری پدرسالارانه برای تسلط بر زنان، و بیان ساده کارگری جنسی مشروع تصویر می‌کند، و هم­زمان به بدنامی و داغ ننگ پیرامون این نهاد در جامعه اشاره می‌کند. بنا به نظر یعقوبی بدن زنان در داستان‌ها و فیلم‌های ایرانی در دوران مذکور به مثابه «سوژه خودمختار» به تصویر کشیده نمی‌شود، بلکه تنها برای «نفع نهادهای اجتماعی پدرسالار» مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کتاب ازدواج موقت در ایران، نزدیک به یکصد سال آشوب و طغیان فرهنگی را به نمایش می‌گذارد که شاهد دگرگونی‌های چشم­گیری برای زنان در فضای عمومی بوده، فضایی که فارغ از جهت‌گیری‌ها و چرخش‌های سیاسی همواره زیر سیطره و سرکوب مردسالارانه قرار داشته است.

یعقوبی در بخش‌هایی از کتاب به تاریخ جنبش‌های فمنیستی ایرانی می‌پردازد که به بهبود و پیشرفت در زمینه حقوق زنان منجر شده و نشان می‌دهد که چگونه واکنش‌های مخالفت‌آمیز نظام پدرسالارانه به دفعات به محو و زدودن بدن زنان و عاملیت آنها منجر شده است.

از نظر شهلا حائری، استاد دانشگاه بوستون «آنچه کتاب یعقوبی را برجسته می‌سازد تحلیل استادانه و تفاسیر جذاب او از صیغه و نقش تناقض‌آمیز زنانی است که هم­زمان در حاشیه جامعه، و در مرکز تخیلات و داستان‌های مردانه قرار دارند».

این کتاب برای مخاطبان علاقه‌مند به ایرانشناسی، مطالعات جنسیت و ادبیات خاورمیانه اثر درخور توجهی خواهد بود و برای علاقه‌مندان به مباحث اجتماعی و سیاسی پیرامون جنسیت و بدن زنان در ایران معاصر منبعی ضروری برای مطالعه به حساب می‌آید.

بیشتر بخوانید

کودک‌همسری یا کودک‌مرگی؟

آیا تشکیل خانواده می‌تواند پاسخگوی نیازهای انسان امروز باشد؟

«فاصله سنی معکوس در ازدواج»؛ چالش‌ها و قضاوت‌ها

موارد تعارض کنوانسیون بین‌المللی رفع تبعیض علیه زنان با قوانین ایران

صیغه؛ تنوع‌طلبی قانونی مردان یا حمایت از زنان؟

ازدواج سفید؛ بی‌مسئولیتی یا آزادی؟