از اوشین تا رونالدو؛ چهار دهه تحریف در صدا و سیمای جمهوری اسلامی

از اوشین تا رونالدو؛ چهار دهه تحریف در صدا و سیمای جمهوری اسلامی

پیش از آن که مدیریت صداوسیمای جمهوری اسلامی به دلیل اعتراض آشکار علی خامنه‌ای به نحوه پوشش خبر دستگیری سارقان صندوق امانت بانک ملی در اخبار تلویزیون تحت فشاری بی‌سابقه قرار بگیرد، این رسانه از سوی کاربران شبکه‌های اجتماعی بابت دو مورد تحریف و آنچه دروغگویی خوانده می‌شد، در معرض انتقاد قرار گرفته بود: تغییر کامل صحبت‌های کریستیانو رونالدو فوق ستاره فوتبال دنیا با دوبله و دعوت از مهمانی «خارجی» در یک برنامه خبری که مشخص شد می‌تواند فارسی بنویسد و حرف بزند.

در اولین مورد، یکی از بخش‌های خبری سیمای جمهوری اسلامی گزیده‌ای از صحبت‌های فوتبالیست مشهور پرتغالی پخش کرد که ادعا می‌شد در مخالفت با اسرائیل و حمایت از مردم فلسطین گفته شده و او را فردی با عقاید «ضد رژیم صهیونیستی» معرفی می‌کرد. عنوان این گزارش که توسط یکی از خبرنگاران خبرگزاری صداوسیما تهیه شده بود، این بود: «پیراهنی که به غاصبان نرسید» و در آن ادعا می‌شد برنده چند توپ طلای بهترین بازیکن سال فوتبال جهان بعد از بازی با اسرائیل حاضر نشده پیراهن خود را با یکی از بازیکنان تیم مقابل تعویض کند.

اما در این گزارش ادعاهای دیگری هم مطرح شده بود. به عنوان مثال مصاحبه‌ای از کریستیانو رونالدو با دوبله فارسی پخش شد که در آن این بازیکن می‌گفت تماشاگران اسرائیلی برایش «منفورترین تماشاگران» به شمار می‌روند و او حاضر نیست پیراهنش را با «قاتل» عوض کند. در ادامه این گزارش، بخشی از حرف‌های سپ بلاتر رئیس پیشین فیفا هم پخش شد که گویی علیه رونالدو صحبت می‌کرد. چیز دیگری که در این گزارش به ستاره پرتغالی نسبت داده شد، حرف‌های او درباره این بود که اگر بگوید «رژیم اشغالگر قدس» را دوست دارد، فیفا او را به عنوان بهترین بازیکن سال معرفی می‌کند.

همچنین عکسی از او در پس زمینه حرف‌های مجری خبر قرار گرفته بود که پلاکاردی در دست او بود و به زبان اسپانیایی از فلسطین حمایت کرده بود. اما حتی پیش از انتشار اصل صحبت‌های کریس رونالدو می‌شد حدس زد مجموعه این صحبت‌ها که با دوبله فارسی به مخاطبان تلویزیون ارائه شده است، بعید است واقعی باشد.

واکنش‌های جدی و طنزآمیز به تحریف حرف‌های ستاره پرتغالی

این گزارش خیلی زود مورد توجه رسانه‌های فارسی زبان و شبکه‌های اجتماعی قرار گرفت و اصل ماجرا فاش شد. به عنوان مثال ادعای تلویزیون ایران درباره خودداری کاپیتان تیم ملی پرتغال از تعویض لباس با بازیکن تیم ملی اسرائیل اشتباه بود. ویدیویی از بازی این دو تیم در سال ۲۰۲۱ پخش شد که نشان می‌داد کریس رونالدو بعد از پایان بازی پیراهن به تن ندارد و آن را به یکی از بازیکنان حریف داده بود.

اما اصل مصاحبه‌ای که صداوسیما ادعا می‌کرد این فوتبالیست علیه تماشاگران اسرائیلی صحبت کرده، نشان می‌داد او در حمایت از کودکان سوریه صحبت می‌کند و به آنها امید می‌دهد. حتی صحبت‌های رئیس سابق فیفا هم در گزارش تلویزیون ایران کاملا تغییر کرده بود و او در ویدیوی اصلی در ستایش از آقای رونالدو حرف می‌زد و او را «فرمانده زمین» فوتبال معرفی می‌کرد.

همچنین بخش دیگری از تصاویر این بازیکن که تلویزیون با دوبله ضد «رژیم اشغالگر قدس» پخش کرده بود، در واقع از مراسم تقدیر از او با حضور رئیس جمهور پرتغال برداشته شده بود که می‌گفت چنین تقدیری به او امید می‌دهد در بالاترین سطح نماینده کشورش در جهان باشد. تلویزیون جمهوری اسلامی حتی عکس کریس رونالدو را هم با نرم‌افزار تغییر داده بود و پلاکاردی که در دست او بود، در اصل به جای کلمه «فلسطین» نام شهر «لورکا» را بر خود داشت و او برای حمایت از مردم این شهر زلزله زده با آن عکس گرفته بود.

این میزان تحریف و دستکاری واقعیت در یک گزارش تلویزیونی کوتاه حتی برای استانداردهای صداوسیمای جمهوری اسلامی که سابقه چنین کارهایی دارد، مبهوت کننده بود و به همین دلیل با واکنش‌های گسترده مواجه شد. رسانه‌های داخلی نزدیک به اصلاح‌طلبان به بهانه این گزارش، بار دیگر از روش‌های رسانه‌ای صداوسیما انتقاد کردند. کاربران شبکه‌های اجتماعی علاوه بر انتقاد، طنز را هم به واکنش‌های خود افزودند و تصویر رونالدو با اظهار نظرهای ایدئولوژیک مورد علاقه جمهوری اسلامی دست به دست شد و آنها به این شکل از چنین تحریفی انتقاد کردند.

جنجال کارشناس هندی که فارسی بلد بود

کمتر از ۲۴ ساعت بعد، یکی دیگر از برنامه‌های تلویزیون ایران خبرساز شد. این بار در برنامه «سیاست خارجی» شبکه سه تلویزیون کارشناسی خارجی از راه دور در حال مصاحبه با مجری بود و حرف‌های او که به انگلیسی سخن می‌گفت با ترجمه همزمان پخش می‌شد. اما وقتی ارتباط تصویری دچار اختلال شد، مهمان برنامه که تا آن زمان به زبان انگلیسی حرف می‌زد، ناگهان جمله‌ای به فارسی گفت. پخش ویدیوی این بخش از حرف‌های ظفر مهدی در توییتر باز هم بحث «دروغگویی» صداوسیما را زنده کرد.

البته عده‌ای معتقد بودند طبیعی است یک کارشناس خارجی بتواند به زبان دیگری صحبت کند، اما برای مصاحبه تسلط کافی را به آن زبان نداشته باشد. در مقابل، عده‌ای دیگر از کاربران با بررسی حساب توییتری مهدی -که خود را اهل هندوستان معرفی کرده است- متوجه شدند که او چندین بار به زبان فارسی توییت کرده بود. به علاوه، او در حساب لینکدین خود، زبان فارسی را به عنوان یکی از زبان‌هایی که به آن تسلط دارد، معرفی کرده بود و وقتی به آن استناد شد، این حساب را غیرفعال کرد.

در نهایت الهام عابدینی مجری برنامه «سیاست خارجی» مجبور به توضیح شد و گفت ظفر مهدی اهل هند اما «ساکن ایران» است و فارسی هم بلد است، اما برای مصاحبه طولانی نمی‌توانست فارسی را به راحتی صحبت کند. او تاکید کرد در ابتدای گفت‌وگو اعلام شده بود که مهدی در ایران است. علنی شدن سکونت این «کارشناس» در ایران دلیل انتشار توییت‌های قدیمی او در حمایت از سیاست‌های جمهوری اسلامی را توضیح می‌داد. هرچند که مجری برنامه هنگام معرفی او در همان ویدیوی خبرساز او را «روزنامه‌نگار مستقل» معرفی می‌کرد.

تحریف و تغییر، از فیلم‌ها و سریال‌های خارجی تا اخبار بین‌الملل

حداقل سه دهه است که برخی رسانه‌ها و سیاستمداران در کنار متخصصان و اساتید روزنامه‌نگاری و علوم ارتباطات از «دروغ و تحریف سیستماتیک» در برنامه‌ها و اخبار سازمان صداوسیما انتقاد می‌کنند. اما تغییر چندانی در این رویه به وجود نیامده است. صداوسیما بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی و تفسیر شورای نگهبان، به شکل انحصاری رسانه دیداری شنیداری سراسری موجود در ایران است و بخش خصوصی اجازه تاسیس رادیو و تلویزیون ندارد.

هرچند با گسترش اینترنت در ایران و البته استفاده غیررسمی مردم از گیرنده‌های ماهواره‌ای، انحصار سابق این سازمان در حوزه اطلاع رسانی و سرگرمی‌سازی شکسته است. اما همچنان در فضای رسمی داخل ایران، هیچ فرد یا گروه مستقلی اجازه تاسیس فرستنده رادیویی و تلویزیونی ندارد.

این فضای بسته حاکم بر صداوسیما و البته اداره شدنش زیر نظر رهبر جمهوری اسلامی و تاکید او بر لزوم حرکت در «مسیر انقلاب» باعث شده که امکان تغییر اساسی در عمل وجود نداشته باشد. برخی مسائل حتی با تغییر رئیس صداوسیما هم پابرجاست، از جمله شیوه اطلاع رسانی در بخش‌های خبری رادیو و تلویزیون که گفته می‌شود مدیریت آن حتی از رئیس سازمان تبعیت نمی‌کند.

اما حتی در چنین فضایی، آنچه تحریف، تقطیع یا تغییر واقعیت خوانده می‌شود، گاهی از حد معمول خارج و خبرساز می‌شود. گزارش درباره گرایش‌های «ضد اسرائیلی» کریستیانو رونالدو یکی از این موارد بود که غیر واقعی بودنش همزمان با دسترسی عموم مردم به اطلاعات در سراسر جهان فاش شد. با این حال برنامه‌سازان و مدیران این رسانه سابقه طولانی در چنین کارهایی دارند.

یکی از عادی‌ترین اقدام‌های تلویزیون، تغییر جزئی یا کلی فیلم‌ها و سریال‌های خارجی است. علاوه بر سانسور و حذف صحنه‌های «ممنوعه»، صداوسیما به راحتی داستان، روابط بین شخصیت‌های داستانی و نکات دیگر را با دوبله تغییر می‌دهد. این رویه از همان سال‌های بعد از انقلاب دنبال می‌شد و شاخص‌ترین نمونه‌اش در دهه ۱۳۶۰ در سریال ژاپنی «سال‌های دور از خانه» -که بین مردم ایران با نام «اوشین» شناخته می‌شد- دیده می‌شد که شغل شخصیت اصلی و زندگی‌اش در پخش از تلویزیون ایران دچار تغییر اساسی شده بود.

مدتی بعد بهرام زند یکی از مدیران دوبلاژ با سابقه در مصاحبه‌ای با یکی از مجلات سینمایی فاش کرد سریال ژاپنی «جنگجویان کوهستان» که اوایل دهه ۱۳۷۰ در ایران پخش شد و طرفداران بسیاری هم داشت، اصلا متن دیالوگ نداشته است تا مستقیم یا غیرمستقیم از زبان مبدا به فارسی ترجمه شود و او چاره‌ای نداشته جز اینکه بر اساس صحنه‌های سریال سناریوی جدیدی بنویسد. نمونه‌های بسیار دیگری از فیلم‌ها و سریال‌های غیر ایرانی وجود دارد که در پخش از ایران، شخصیت معشوق به خواهر یا برادر تبدیل شده‌اند یا دیالوگ‌ها طوری تغییر کرده است که محتوای مورد نظر جمهوری اسلامی از نظر فرهنگی یا سیاسی تامین شود.

در حوزه خبر و اطلاع رسانی،‌ به جز شیوه خاص در پوشش اخبار داخلی که همواره به نفع یک جریان سیاسی تلقی شده است، در زمینه سیاست خارجی دولت‌ها هم تحریف‌هایی صورت گرفته و گاهی حتی مقام‌های جمهوری اسلامی که با مدیران صداوسیما ناهمسو بوده‌اند، قربانی تحریف شده‌اند. از تغییر حرف‌های محمدجواد ظریف وزیر سابق امور خارجه که صحبت‌هایش به زبان انگلیسی در تلویزیون ایران تغییر کرد یا انتقاد از مذاکرات هسته‌ای در دولت حسن روحانی. به عنوان مثال در مستند «داستان اتم» که از شبکه سه تلویزیون پخش شد، بخشی از سخنان باراک اوباما رئیس جمهور اسبق آمریکا درباره انتخابات در ایران و روی کار آمدن آقای روحانی طوری تقطیع شده بود که خبرگزاری جمهوری اسلامی در گزارشی از این کار به شدت انتقاد کرد.

رسانه‌های خارج از کشور

در موارد مشابه، تلویزیون ایران برای اثبات مقاصد و دیدگاه‌های خود، بخش‌هایی از برنامه‌های تلویزیون فارسی بی‌بی‌سی و دیگر رسانه‌های فارسی زبان خارج از کشور را به صورت بریده شده و خارج از موضوع کنار هم قرار داده است. در این بین گاه موضوعاتی کاملا جعل شده و تصویری از رویدادهای کاملا تخیلی به مخاطب عرضه شده است.

این سیاست مخصوصا بعد از اعتراض‌ها به انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸ و درگیری‌های بعد از آن دنبال شد و یکی از موارد بحث برانگیز آن پخش مستندی درباره کشته شدن ندا آقا سلطان بود که در آن براساس تکه‌های بریده شده و خارج از زمینه برگرفته از تلویزیون بی‌بی‌سی فارسی ادعاها و اتهامات مطرح شده از سوی حکومت را موجه جلوه می‌داد. تلویزیون جمهوری اسلامی از این شیوه بارها در مستند‌ها و برنامه‌های خود استفاده کرده است.

تلاش برای تغییر دادن واقعیت در تلویزیون گاهی ابعادی غیر منتظره داشته است. به عنوان مثال در برنامه «زندگی بعد از زندگی» که از شبکه چهار تلویزیون ایران پخش می‌شود، مجری بخشی از شعر مشهور «پرواز را به خاطر بسپار» فروغ فرخزاد را بدون اسم بردن از او خواند و بخشی از شعر را تغییر داد و تاکید کرد اصل شعر اشتباه است.

در سال ۱۳۹۳، خبرنگار صداوسیما در پاریس از روی پل مشهوری در این شهر که به «پل عشاق» مشهور است و مردم به نشانه عشق به آن قفل می‌آویزند، گزارشی تهیه کرد و مدعی شد این قفل‌ها نشانه اعتراض مردم پاریس به بحران اقتصادی است و این پل دیگر گنجایش قفل‌های دیگر را ندارد. این گزارش از بخش خبری «۲۰:۳۰» شبکه دو پخش شد که به انتشار اخبار و گزارش‌های تحریف شده درباره مسائل داخلی و خارجی شهرت دارد.

مورد دیگری از تغییر و تحریف در تلویزیون که مورد توجه رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی قرار گرفت، سانسور لوگوی باشگاه آ.س رم ایتالیا در سال ۱۳۹۷ بود. در پخش یکی از بازی‌های لیگ قهرمانان اروپا، بخشی از تصویر لوگوی این باشگاه که گرگی در حال شیر دادن به دو نوزاد انسان است، شطرنجی شد تا پستان‌های گرگ دیده نشود. این اقدام با چنان واکنشی از سوی کاربران ایرانی توییتر مواجه شد که ابعاد بین‌المللی پیدا کرد. بعد از این اتفاق بود که باشگاه رم حساب توییتری به زبان فارسی راه اندازی کرد تا از طرفدارانش در ایران قدردانی کند.

این موارد فقط مثال‌هایی از یک روند تکراری و سازمان یافته در صداوسیمای جمهوری اسلامی است که رهبر جمهوری اسلامی از تعبیر «رسانه ملی» برای آن استفاده می‌کند و در تذکر و انتقاد اخیر خود به این سازمان هم آن را به کار برد. این انتقاد بلافاصله با واکنش رئیس صداوسیما و قائم مقامش همراه بود و آنها کوشیدند علاوه بر آن که اطاعت خود از رهبری را نشان دهند و وفاداری خود را ثابت کنند، بار دیگر از «تحول» در این سازمان بزرگ رسانه‌ای سخن گفتند.

حساسیت خامنه‌ای به انتشار خبری در تلویزیون در انتقاد از پلیس -دیگر نهاد مهم زیر نظر رهبری- یادآور این نکته هم هست که نگاه و دغدغه مدیران رده بالای جمهوری اسلامی درباره مفهوم رسانه و نقش صداوسیما در فضای رسانه‌ای تا چه اندازه با دیدگاه روزنامه‌نگاران و کارشناسان مستقل رسانه، و بخشی از مردم که صدای‌شان در شبکه‌های اجتماعی شنیده می‌شود، متفاوت است.

منبع: بی بی سی


فیلمها و خبرهای بیشتر در کانال تلگرام پیک ایران