کتیرا، سرمایه ای که خام فروخته می شود

کشور ما با داشتن وسعت قابل توجهی از مراتع گون، از معدود تولیدکنندگان کتیرا در جهان به شمار می‌رود. صمغی گرانبها که به بهانه وجود مواد شیمیایی ارزان‌تر مشابه آن، بدون فرآوری، به کشور‌های خواهانش صادر می‌شود و گفتن از ضرورت رفع مشکل خام فروشی آن تکراری شده است.

در این بین، گون زار‌ها هم در هجوم خشکسالی و در سایه کم توجهی مسئولان و بهره برداران، مرگ تدریجی را تجربه می‌کنند و اگر زودتر فکری برای نجات گون زار‌های مولد کتیرا نشود، این رهاورد طبیعت به آسانی نابود می‌شود.

۹۰ درصد صادرات کتیرا از استان اصفهان است

آبتین میرطالبی رئیس اداره بهره‌برداری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان در گفتگو با خبرنگار ما گفت: ۹۰ درصد از درخواست‌های صادرات کتیرا به کشور‌های توسعه‌یافته و صنعتی از استان اصفهان است و از همین رو، قیمت و بازار این محصول نیز در اصفهان مشخص می‌شود.

او گفت: حدود ۷۰۰ هزار هکتار از مراتع استان اصفهان قابلیت تولید کتیرا را دارند و هر ساله به طور متوسط ۱۰۰ تن کتیرا از این مراتع گون برداشت می‌شود.

در شهرستان‌های تیران و کرون، چادگان، فریدن، خوانسار، فریدونشهر، بویین میاندشت، شهرضا، سمیرم، نطنز، گلپایگان، کاشان، نایین، لنجان و مبارکه رویشگاه گون وجود دارد.

رویشگاه‌های گون در خطر نابودی

رئیس اداره بهره‌برداری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان می‌گوید: با وجود پراکندگی رویشگاه‌های گون در شهرستان‌های مختلف استان، به سبب کمی بارش‌ها و شرایط نامناسبی که گون‌ها را خشک می‌کند، بیشتر به بهره برداران در شهرستان‌های غرب و جنوب استان، مجوز برداشت کتیرا می‌دهیم.

میرطالبی می‌گوید: به سبب گرانی علوفه همچنین بیکاری روستاییان و عشایر، مراتع و رویشگاه‌ها از جمله گون‌زار‌ها در معرض فشار زیاد چرای دام است و خشکسالی نیز مزید بر علت شده و با این روند، مراتع بیش از پیش، ظرفیت تولید گیاهان دارویی را از دست می‌دهند.

او می‌گوید: با توجه به اینکه گون از جمله گونه‌های مهم است، مجوز برداشت کتیرا در قالب قرارداد داده می‌شود و تلاش می‌کنیم با نظارت در زمان برداشت کتیرا از به خطر افتادن گیاه گون جلوگیری شود.

کتیرا، محصول پرمصرف در صنایع غذایی، دارویی، آرایش و بهداشتی

در استان اصفهان حدود ۱۰۰ گونه گون وجود دارد، اما به گفته رئیس اداره بهره‌برداری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان، از این تعداد فقط حدود ۵ گونه آن قابلیت تولید صمغ تجاری دارند.

میرطالبی گفت: کتیرا به دو نوع خرمنی و مفتولی تقسیم می‌شود و در گذشته به سبب استفاده در صنایع نفت، رنگ‌رزی و پارچه‌بافی تولید و مصرف بیشتری داشته، اما اکنون بیشتر از مواد شیمیایی ارزان‌تر استفاده می‌شود و مصرف کتیرا محدود به صنایع غذایی، آرایشی- بهداشتی و دارویی شده است.

کتیرا در صنایع دارویی برای پوشش کپسول و لعاب قرص، در واکسن‌سازی و تولید شربت‌های معده کاربرد دارد، به‌عنوان ملین عمل می‌کند و در دندانپزشکی هم قابل استفاده است، در صنایع غذایی برای تهیه کنسرو، سوسیس، شکلات و آدامس و در صنایع آرایشی- بهداشتی برای تولید انواع صابون، شامپو و عطر مصرف می‌شود و در کاغذ‌سازی، نساجی و چسب‌سازی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نبود فناوری فرآوری کتیرا در کشور

به گفته او افراد بسیاری مدعی فرآوری کتیرا شده اند، اما تاکنون کسی موفق به فرآوری این محصول نشده و همچنان خام فروشی می‌شود.

رئیس اداره بهره‌برداری اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان می‌گوید: هر کیلوگرم کتیرا به قیمت ۵۰ تا ۱۰۰ دلار (حدود یک تا سه میلیون تومان) صادر می‌شود که اگر این محصول فرآوری شود قیمت محصول نهایی ۱۰ برابر خواهد شد.

میرطالبی می‌گوید: علاوه بر ایران، کشور‌هایی مانند ترکیه، سوریه و عراق هم تولیدکننده کتیرا هستند.

زیان برای تولیدکننده، سود برای صادرکننده

امیر رجبی از تولیدکننده کتیراست؛ او اهل روستای دره‌بید فریدن است و برداشت کتیرا را از سال ۱۳۸۵ شروع کرده؛ البته می‌گوید: برداشت کتیرا در این روستا و روستا‌های اطرافش ۱۵۰ سال قدمت دارد و به نوعی شغل آبا و اجدادی محسوب می‌شود.

این تولیدکننده کتیرا در مورد روند کارش به ما گفت: ابتدا به عنوان کارفرما به اداره منابع طبیعی، اعلام می‌کنم که امسال در فلان مکان، قصد داریم کتیرا برداشت کنیم که پس از صدور مجوز و پرداخت اجاره مرتع، باید با شورای محل و ... نیز صحبت کنیم تا دام وارد مرتع اجاره‌ای ما نشود.

رجبی می‌گوید: به طور کلی ضرر و زیان این کار، بیشتر نصیب ما می‌شود و سود آن به جیب صادرکننده می‌رود، ما نه بیمه داریم و نه حمایت می‌شویم.

او می‌گوید: سال ۱۳۹۹ مرتعی را برای برداشت کتیرا اجاره کردم، اما اهالی منطقه اجازه برداشت کتیرا را به کارگران ندادند و متحمل زیان شدم، پارسال هم ۴۰ میلیون تومان ضرر کردم.

حذف واسطه‌های صادراتی، کمکی به تولیدکننده‌ها

این بهره بردار مراتع گون معتقد است  مقدار برداشت کتیرا بستگی به میزان بارندگی در هر سال دارد، اگر بارندگی خوب باشد یا مرتع بکر باشد و تا به حال از آن بهره‌برداری نشده باشد، به صورت میانگین هر کارگر ۱۲۰ تا ۱۴۰ کیلوگرم کتیرا برداشت می‌کند.

به گفته رجبی  کتیرای مفتولی نسبت به خرمنی قیمت بالاتری دارد؛ زمان برداشت کتیرا سه ماه اول تابستان است و در قالب سه چین برداشت می‌شود.

مرغوب‌ترین محصول در چین اول و گاهی چین دوم به دست می‌آید؛ اما چین‌های آخر که گیاه کدر می‌شو و لکه‌های قرمز رنگی دارد، کتیرای مرغوبی نمی‌دهد.

او می‌گوید: سال‌هاست که کتیرا خام فروشی می‌شود؛ اگر سازمانی حمایتی وارد عمل شود و شرکتی معرفی کند تا مستقیم کتیرای برداشت شده را به آن بفروشیم قطعاً درآمد بیشتری خواهیم داشت.

این تولیدکننده کتیرا می‌گوید: سال ۹۸ شنیدیم کتیرایی که هر کیلو ۵۰ یا ۱۰۰ هزار تومان از ما خریداری شده به قیمت ۷۰۰ هزار تومان صادر می‌شود.

رجبی می‌گوید: دیگر تاب و توانی برایم نمانده، دردسر و ضرر این کار زیاد است، اگر با خشکسالی هم رو برو شویم که اداره منابع طبیعی به علت خشک‌شدن گون‌ها اجازه برداشت نمی‌دهد.

فواید گون منحصر به استخراج کتیرا نیست

کشور ما از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان کتیرا در جهان است. این را حسین بشری دانشیار دانشکده مهندسی منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان در گفتگو با خبرنگار ما می‌گوید : وجود ۱۷ میلیون هکتار گون‌زار و رویش ۸۴۴ گونه گون در کشور ظرفیتی است که در صورت بهره‌برداری اصولی و صحیح می‌تواند درآمد پایدار قابل توجهی را نصیب ما کند، اما از آن استفاده نابجا می‌شود.

به گفته او  جلوگیری از فرسایش خاک، کمک به نفوذ آب به لایه‌های زیرین خاک و تغذیه سفره‌های زیرزمینی، ایجاد پناهگاه حیات وحش و کمک به استقرار و رشد گونه‌های کم‌یاب و علوفه‌ای در پناه تاج خاردار گون‌ها از جمله فواید گون‌زارهاست.

انسان و طبیعت به جان گون زار‌ها افتاده اند

دانشیار دانشکده مهندسی منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان می‌گوید: با اینکه قانونگذار صراحتاً اعلام کرده نباید در رویشگاه‌های گون، تغییر کاربری صورت گیرد؛ اما به بهانه‌های مختلف از جمله احداث کارخانه و جاده، کشف و استخراج معدن، ایجاد مزارع کشاورزی و سهولت دسترسی، تردد و چرای دام، رویشگاه‌های گون در کشور و استان اصفهان در حال تخریب هستند.

به گفته بشری، با تغییرات اقلیمی و تبدیل بارش‌ها از برف به باران، افزایش دمای هوا، خشکسالی‌های شدید و پی در پی و بالا رفتن خط برف در اراضی کوهستانی، گون‌های مولد کتیرا در حال خشک شدن هستند و از مناطق از اصفهان همچنین استان‌های چهارمحال بختیاری و کردستان خبر می‌رسد حتی سوسک‌های چوبخوار نیز برای تغذیه به گون‌ها حمله کرده و متعاقب آن با فعال‌شدن قارچ‌ها و باکتری‌ها، زمینه خشکیده‌شدن کامل گون‌ها در عرصه‌های وسیعی از کشور فراهم شده است.

او راه مقابله با این گونه آفات را مبارزه زیستی (بیولوژیک) می‌داند و می گوید: انسان‌ها با اقداماتی همانند سم‌پاشی، شخم‌زدن و ... سبب نابودی عوامل کنترل‌کننده آفات می‌شوند.

به گفته دانشیار دانشکده مهندسی منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان، تیغ‌زدن عمیق گون برای خروج کتیرا، تیغ‌زدن مکرر در یک فصل رویش، تیغ‌زدن قبل از گلدهی و ایجاد گرد و غبار از جمله اقداماتی است که سبب ضعیف‌شدن، خشک‌شدن و نابودی گیاه گون می‌شود.

بشری می‌گوید: وضع رویشگاه‌های گون به‌خصوص گون سفید، زرد و گزی و استحصال کتیرا در کشور، بسیار بد است و نظر به ضرورت صیانت از گونه‌های گون، طرح‌های مختلف تحقیقاتی در قالب پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد، رساله‌های دکترا و طرح‌های پژوهشی در دانشکده‌های منابع طبیعی و موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور اجرا شده و یا در حال اجراست.

گون زار‌ها همانند همه عرصه‌های منابع طبیعی برای کشور ما سرمایه‌های ارزنده به شمار می‌آیند، اگر باور کنیم این ذخیره گاه‌های متنوع گیاهان دارویی می‌توانند ارزآور، درآمدزا و اشتغالزا باشند؛ نه تنها اجازه نمی‌دهیم عوامل مختلف طبیعی و غیرطبیعی آن‌ها را به نابودی بکشاند بلکه با حمایت از پژوهشگران و شرکت‌های دانش بنیان از خام فروشی دارایی هایشان هم جلوگیری می‌کنیم.

گزارش از نرجس برهانی

باشگاه خبرنگاران جوان اصفهان اصفهان