۲۵ سال پیش، در ۲۷ ژوئن سال ۱۹۹۷، با پادرمیانی سازمان ملل متحد و کشورهای ضامن، در مسکو ، پایتخت روسیه، موافقت‌نامه استقرار «صلح و رضایت ملی» در تاجیکستان به امضا رسید.

توافق صلح دولت تاجیکستان با مخالفانش به جنگ داخلی پنج‌ساله پایان داد. این روز برای این جمهوری سابق شوروی در آسیای میانه، روزی تاریخی محسوب می‌شود.

روز ۲۷ ژوئن در تاجیکستان «روز وحدت ملی» نام گرفته و تعطیل عمومی است.

پیش از امضای موافقت‌نامه صلح دولت تاجیکستان با مخالفان در کاخ کرملین مسکو، هیئت‌های دولت تاجیکستان و مخالفانش، هشت دور مذاکره در مسکو، تهران، مشهد، اسلام‌‌آباد، آلماتی، بیشکک و عشق‌‌آباد پشت سر گذاشته بودند.

از نکات جالب امضای این توافق‌نامه، نقش تعیین‌کننده مقام‌های افغانستان، بویژه برهان‌الدین ربانی، رئیس‌جمهور وقت و احمدشاه مسعود، وزیر دفاعش- در روند صلح تاجیکان است.

قبل از آغاز مذاکرات صلح تاجیکستان چه گذشت؟

بر اساس شواهد موجود، جنگ داخلی تاجیکستان عملا در اوایل ماه مه سال ۱۹۹۲ شروع شده بود.

به گفته عبدالنبی ستارزاده، عضو هیئت مخالفان دولت تاجیکستان در مذاکرات صلح، با گذشت یک سال از آغاز جنگ داخلی معلوم شده بود که «طرف‌های درگیر و حامیانشان هیچ یک در میدان جنگ دست‌بالا نخواهند داشت.»

به گفته آقای ستارزاده، با درک این نکته، نیروهای دخیل تلاش‌هایی را برای حل مسالمت‌آمیز بحران شروع کرده بودند.

در همین خصوص آقای ستارزاده به سفر یوگنی پریماکوف، سیاستمدار و دیپلمات روس و رئیس وقت سرویس اطلاعات خارجی روسیه، به کابل در روزهای ۳۰-۳۱ ژوئیه سال ۱۹۹۳ اشاره می‌کند.

آقای پریماکوف در این سفر با برهان‌الدین ربانی، رئیس‌جمهور وقت افغانستان، دیدار و گفت‌وگو می‌کند و نیت کشورش را در مورد حل مسالمت‌آمیز جنگ داخلی تاجیکستان با او در میان می‌گذارد.

یوگنی پریماکوف کتابی به نام «سال‌هایی که در میدان سیاست بزرگ بودم»، نوشته است. یک فصل این کتاب «راه‌های حل قضیه نزاع تاجیکستان (از احمدشاه تا نوری)» نام دارد.

به نوشته آقای پریماکوف، احمدشاه مسعود، در سفرش به کابل برای برگزاری ملاقات محرمانه او با سید عبدالله نوری، رهبر وقت اتحاد نیروهای اپوزیسیون تاجیک، مساعدت کرده بوده است.

یوگنی پریماکوف بعد از کسب رضایت رهبر مخالفان تاجیک و گرفتن ضمانت رهبران افغانستان، به تهران سفر می‌کند.

رئیس وقت سرویس اطلاعات خارجی روسیه، در کتاب خود نوشته که «ادامه‌ وضع نامتعادل در تاجیکستان نه برای روسیه و نه برای ایران منفعتی نداشت و به جز مذاکرات راه دیگری نبود.»

اگرچه به اعتقاد عبدالنبی ستارزاده «هم روسیه و هم ایران از قرابت اتحاد نیروهای مخالفان تاجیک با حکومت تاجیک‌تبار افغانستان، یعنی با برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود، ترس و نگرانی داشتند. بیم آنها از آن بود که اگر این نزدیکی ادامه‌ پیدا کند، تاثیر آن تجزیه افغانستان خواهد بود.»

به هر روی بعد از گذشت حدود دو سال از شروع جنگ داخلی تاجیکستان، در ماه آوریل سال ۱۹۹۴، نخستین دور مذاکرات صلح هیئت‌های دولت این کشور با اتحاد نیروهای مخالفان تاجیک برگزار شد.

دیدار امامعلی رحمان از کابل و ملاقات خوست‌ده

در ۱۷ و ۱۸ مه سال ۱۹۹۵، بعد از گذشت یک سال از آغاز مذاکرات صلح، امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان به دعوت برهان‌الدین ربانی، برای انجام دیدار رسمی به کابل می‌رود.

آقای رحمان در حاشیه‌ سفر برای اولین بار با سید عبدالله نوری، رهبر اتحاد مخالفانش، دیدار می‌کند.

در این ملاقات، دو طرف در بیانیه‌ای مشترک تأکید کردند که جانبدار مذاکرات هستند و تلاش دارند تا همه مسایل نزاع‌برانگیز بین دو طرف را از راه صلح، مکالمه و مذاکرات حل کنند.

امامعلی رحمان، دو سال پیش درباره اهمیت این دیدار گفت: «می‌توان گفت که آن ملاقات راه گفت‌وشنید و تفاهم را میان طرف‌ها باز کرد.»

اواخر سال ۱۹۹۶، مذاکرات صلح تاجیکان به بن‌بست خورد. برای رهایی از این مشکل ضرورت دیدار رئیس‌جمهور تاجیکستان و رهبر اتحاد مخالفان تاجیک پیش آمد.

در ۱۰ و ۱۱ دسامبر سال ۱۹۹۶، امامعلی رحمان به خوست‌ده، روستایی در شمال افغانستان، رفت تا بار دیگر با آقای نوری دیدار کند.

هم مقامات تاجیکستان و هم رهبران وقت اتحاد نیروهای مخالفان این کشور، برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود را از مبتکران برگزاری ملاقات خوست‌ده و این رویداد را نقطه عطف در روند مذاکرات صلح می‌دانند.

عبدالنبی ستارزاده، عضو هیئت مخالفان در مذاکرات صلح تاجیکان، در این باره می‌گوید: «این پیشنهاد، از جانب حکومت وقت افغانستان، برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود بود..آنها پیشنهاد کردند و طرف‌های جنگ داخلی تاجیکستان پذیرفتند. چون که هر دو طرف، به آقای ربانی و احمدشاه مسعود اعتماد داشتند.»

آقای ستارزاده بیانیه مشترکی را که در پی این دیدار امضا شده بود، «مهم» می‌داند. زیرا طرف‌ها تعهد کرده بودند که هیچگاه جانبدار ادامه‌ جنگ و عملیات نظامی در تاجیکستان و مناطق مرزی این کشور نباشند، بلکه تلاش کنند قضیه جنگ از راه مسالمت‌آمیز حل شود.

همچنین در دیدار خوست‌ده یادداشت تفاهمی در باره توقف عملیات جنگی در داخل تاجیکستان امضا شده بود.

امامعلی رحمان دو سال پیش در نهمین سالگرد کشته شدن برهان‌الدین ربانی، در ملاقاتی مجازی بر اهمیت ملاقات خوست‌ده تأکید کرده بود.

به گفته آقای رحمان «در نتیجه مذاکرات خوست‌ده سمت‌های کلیدی پیشبرد روند صلح معین گردید، زمینه واقعی برای خاتمه بخشیدن به جنگ تحمیلی شهروندی در تاجیکستان گذاشته شد.»

افغانستان از تحقق صلح در تاجیکستان چه منفعتی داشت؟

در دوران جنگ داخلی تاجیکستان ده‌ها هزار شهروند به افغانستان پناه برده بودند، آنهم در زمانی که افغانستان خود با مشکلات زیادی دست‌و‌پنجه نرم می‌کرد.

افغانستان در زمان جنگ داخلی تاجیکستان همچنین میزبان رهبران مخالفان اسلامی تاجیک و پایگاه اصلی نیروهای مسلح آنها بود.

اما چه عواملی باعث شد تا ربانی و احمدشاه مسعود برای دستیابی به صلح در تاجیکستان تلاش کنند؟

عزیز بارز، دیپلمات پیشین افغانستان و رئیس مرکز مطالعات راهبردی افغانستان و آسیای مرکزی، در این باره می‌گوید:

«دلیل اول برمی‌گردد به اینکه این‌ها واقعاً از لحاظ تباری، همسویی و دلسوزی داشتند. دلیل دومش این است که این‌ها می‌خواستند یک پشت جبهه یا یک کشور دوست در کنارشان، در همسایگی‌شان داشته باشند که صلح و آرامش داشته باشد.»

بعضی بر این باورند که فضای سیاسی آن وقت افغانستان و فشار کشورهایی مانند روسیه به برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود، آنها را وادار کرده بود تا مخالفان اسلامی تاجیک را برای مصالحه با دولت تاجیکستان متقاعد بسازند.

درباره این دو شخصیت، آثار زیادی در تاجیکستان به نشر رسیده است؛ از جمله، میرزا شکورزاده، نویسنده تاجیک، پس از دیدارهای متعد با ربانی و احمدشاه مسعود، در باره نقش آنها در روند صلح تاجیکان چند کتاب نوشته است.

آقای شکورزاده می‌گوید: «برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود پیوسته به رهبران هم دولت تاجیکستان و هم مخالفان تأکید می‌کردند که تاجیکستان را خراب نکنید، ما راه (اجازه) نمی‌دهیم به این کار. حتماً شما به وطن برمی‌گردید؛ آشتی می‌کنید. همین قدر که استاد ربانی سهم داشتند، همان ‌اندازه احمدشاه مسعود هم نقش داشت. هر کدام آنها به نحو خود تبلیغ می‌کردند که هر چه زودتر باید صلح در تاجیکستان برقرار شود.»

سال قبل، رئیس‌جمهور تاجیکستان به برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود برای «نقش بزرگشان» در مصالحه ملی تاجیکان نشان دولتی«اسماعیل سامانی» اعطا کرد.

برهان‌الدین ربانی در بیستم ماه سپتامبر سال ۲۰۱۱ زمانیکه ریاست شورای عالی صلح در افغانستان را بر عهده داشت در حمله انتحاری در خانه‌اش در کابل کشته شد. احمد شاه مسعود نیز در سپتامبر سال ۲۰۰۱ در عملیات انتحاری القاعده کشته شد.

بعضی روشنفکران تاجیک بارها به مقامات پیشنهاد کرده‌اند که تندیس برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود در شهر دوشنبه گذاشته شود و همچنین دو خیابان در پایتخت تاجیکستان به نام آنها بگذارند؛ اما تا حالا چنین نشده است.

چرا از تجربه صلح تاجیکان در افغانستان استفاده نشده است؟

افغانستان، همسایه جنوبی تاجیکستان که در حل قضیه تاجیکان کمک کرده و نقش مؤثری در توافق صلح دولت تاجیکستان با مخالفان پیشین آن داشته است، در چند دهه گذشته، بخصوص بعد از بازگشت دوباره طالبان به قدرت در وضعیت ناگواری قرار گرفته است.

حکومت طالبان را هیچ کشور دنیا به رسمیت نشناخته است، روابط افغانستان با همسایگانش پر فراز و نشیب است و نارضایتی از نظام ساخته طالبان در داخل و خارج از افغانستان هر روز بیشتر می‌شود.

به گفته عبدالنبی ستارزاده، یک تجربه بسیار مهم مذاکرات و صلح تاجیکان آن بود که کشورهای دخیل درباره کمک به حل آن توافق داشتند.

اما به باور آقای ستارزاده در قضیه افغانستان این نکته در عمل هنوز محقق نشده است.

آقای ستارزاده معتقد است که «تضاد منفعت‌های ژئوپلیتیک این کشورها با یکدیگر، متأسفانه باعث باز هم بدتر شدن وضع در افغانستان خواهد شد.»

به گفته این کارشناس تاجیک چنین وضعیتی «تا زمانی که آن کشورها درک نکنند راه دیگری نیست و درمان دیگری نیست» ادامه‌ خواهد داشت.

بیشتر بخوانید:

۲۵ سال پیش، در ۲۷ ژوئن سال ۱۹۹۷، با پادرمیانی سازمان ملل متحد و کشورهای ضامن، در مسکو ، پایتخت روسیه، موافقت‌نامه استقرار «صلح و رضایت ملی» در تاجیکستان به امضا رسید.

توافق صلح دولت تاجیکستان با مخالفانش به جنگ داخلی پنج‌ساله پایان داد. این روز برای این جمهوری سابق شوروی در آسیای میانه، روزی تاریخی محسوب می‌شود.

روز ۲۷ ژوئن در تاجیکستان «روز وحدت ملی» نام گرفته و تعطیل عمومی است.

پیش از امضای موافقت‌نامه صلح دولت تاجیکستان با مخالفان در کاخ کرملین مسکو، هیئت‌های دولت تاجیکستان و مخالفانش، هشت دور مذاکره در مسکو، تهران، مشهد، اسلام‌‌آباد، آلماتی، بیشکک و عشق‌‌آباد پشت سر گذاشته بودند.

از نکات جالب امضای این توافق‌نامه، نقش تعیین‌کننده مقام‌های افغانستان، بویژه برهان‌الدین ربانی، رئیس‌جمهور وقت و احمدشاه مسعود، وزیر دفاعش- در روند صلح تاجیکان است.

قبل از آغاز مذاکرات صلح تاجیکستان چه گذشت؟

بر اساس شواهد موجود، جنگ داخلی تاجیکستان عملا در اوایل ماه مه سال ۱۹۹۲ شروع شده بود.

به گفته عبدالنبی ستارزاده، عضو هیئت مخالفان دولت تاجیکستان در مذاکرات صلح، با گذشت یک سال از آغاز جنگ داخلی معلوم شده بود که «طرف‌های درگیر و حامیانشان هیچ یک در میدان جنگ دست‌بالا نخواهند داشت.»

به گفته آقای ستارزاده، با درک این نکته، نیروهای دخیل تلاش‌هایی را برای حل مسالمت‌آمیز بحران شروع کرده بودند.

در همین خصوص آقای ستارزاده به سفر یوگنی پریماکوف، سیاستمدار و دیپلمات روس و رئیس وقت سرویس اطلاعات خارجی روسیه، به کابل در روزهای ۳۰-۳۱ ژوئیه سال ۱۹۹۳ اشاره می‌کند.

آقای پریماکوف در این سفر با برهان‌الدین ربانی، رئیس‌جمهور وقت افغانستان، دیدار و گفت‌وگو می‌کند و نیت کشورش را در مورد حل مسالمت‌آمیز جنگ داخلی تاجیکستان با او در میان می‌گذارد.

یوگنی پریماکوف کتابی به نام «سال‌هایی که در میدان سیاست بزرگ بودم»، نوشته است. یک فصل این کتاب «راه‌های حل قضیه نزاع تاجیکستان (از احمدشاه تا نوری)» نام دارد.

به نوشته آقای پریماکوف، احمدشاه مسعود، در سفرش به کابل برای برگزاری ملاقات محرمانه او با سید عبدالله نوری، رهبر وقت اتحاد نیروهای اپوزیسیون تاجیک، مساعدت کرده بوده است.

یوگنی پریماکوف بعد از کسب رضایت رهبر مخالفان تاجیک و گرفتن ضمانت رهبران افغانستان، به تهران سفر می‌کند.

رئیس وقت سرویس اطلاعات خارجی روسیه، در کتاب خود نوشته که «ادامه‌ وضع نامتعادل در تاجیکستان نه برای روسیه و نه برای ایران منفعتی نداشت و به جز مذاکرات راه دیگری نبود.»

اگرچه به اعتقاد عبدالنبی ستارزاده «هم روسیه و هم ایران از قرابت اتحاد نیروهای مخالفان تاجیک با حکومت تاجیک‌تبار افغانستان، یعنی با برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود، ترس و نگرانی داشتند. بیم آنها از آن بود که اگر این نزدیکی ادامه‌ پیدا کند، تاثیر آن تجزیه افغانستان خواهد بود.»

به هر روی بعد از گذشت حدود دو سال از شروع جنگ داخلی تاجیکستان، در ماه آوریل سال ۱۹۹۴، نخستین دور مذاکرات صلح هیئت‌های دولت این کشور با اتحاد نیروهای مخالفان تاجیک برگزار شد.

دیدار امامعلی رحمان از کابل و ملاقات خوست‌ده

در ۱۷ و ۱۸ مه سال ۱۹۹۵، بعد از گذشت یک سال از آغاز مذاکرات صلح، امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان به دعوت برهان‌الدین ربانی، برای انجام دیدار رسمی به کابل می‌رود.

آقای رحمان در حاشیه‌ سفر برای اولین بار با سید عبدالله نوری، رهبر اتحاد مخالفانش، دیدار می‌کند.

در این ملاقات، دو طرف در بیانیه‌ای مشترک تأکید کردند که جانبدار مذاکرات هستند و تلاش دارند تا همه مسایل نزاع‌برانگیز بین دو طرف را از راه صلح، مکالمه و مذاکرات حل کنند.

امامعلی رحمان، دو سال پیش درباره اهمیت این دیدار گفت: «می‌توان گفت که آن ملاقات راه گفت‌وشنید و تفاهم را میان طرف‌ها باز کرد.»

اواخر سال ۱۹۹۶، مذاکرات صلح تاجیکان به بن‌بست خورد. برای رهایی از این مشکل ضرورت دیدار رئیس‌جمهور تاجیکستان و رهبر اتحاد مخالفان تاجیک پیش آمد.

در ۱۰ و ۱۱ دسامبر سال ۱۹۹۶، امامعلی رحمان به خوست‌ده، روستایی در شمال افغانستان، رفت تا بار دیگر با آقای نوری دیدار کند.

هم مقامات تاجیکستان و هم رهبران وقت اتحاد نیروهای مخالفان این کشور، برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود را از مبتکران برگزاری ملاقات خوست‌ده و این رویداد را نقطه عطف در روند مذاکرات صلح می‌دانند.

عبدالنبی ستارزاده، عضو هیئت مخالفان در مذاکرات صلح تاجیکان، در این باره می‌گوید: «این پیشنهاد، از جانب حکومت وقت افغانستان، برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود بود..آنها پیشنهاد کردند و طرف‌های جنگ داخلی تاجیکستان پذیرفتند. چون که هر دو طرف، به آقای ربانی و احمدشاه مسعود اعتماد داشتند.»

آقای ستارزاده بیانیه مشترکی را که در پی این دیدار امضا شده بود، «مهم» می‌داند. زیرا طرف‌ها تعهد کرده بودند که هیچگاه جانبدار ادامه‌ جنگ و عملیات نظامی در تاجیکستان و مناطق مرزی این کشور نباشند، بلکه تلاش کنند قضیه جنگ از راه مسالمت‌آمیز حل شود.

همچنین در دیدار خوست‌ده یادداشت تفاهمی در باره توقف عملیات جنگی در داخل تاجیکستان امضا شده بود.

امامعلی رحمان دو سال پیش در نهمین سالگرد کشته شدن برهان‌الدین ربانی، در ملاقاتی مجازی بر اهمیت ملاقات خوست‌ده تأکید کرده بود.

به گفته آقای رحمان «در نتیجه مذاکرات خوست‌ده سمت‌های کلیدی پیشبرد روند صلح معین گردید، زمینه واقعی برای خاتمه بخشیدن به جنگ تحمیلی شهروندی در تاجیکستان گذاشته شد.»

افغانستان از تحقق صلح در تاجیکستان چه منفعتی داشت؟

در دوران جنگ داخلی تاجیکستان ده‌ها هزار شهروند به افغانستان پناه برده بودند، آنهم در زمانی که افغانستان خود با مشکلات زیادی دست‌و‌پنجه نرم می‌کرد.

افغانستان در زمان جنگ داخلی تاجیکستان همچنین میزبان رهبران مخالفان اسلامی تاجیک و پایگاه اصلی نیروهای مسلح آنها بود.

اما چه عواملی باعث شد تا ربانی و احمدشاه مسعود برای دستیابی به صلح در تاجیکستان تلاش کنند؟

عزیز بارز، دیپلمات پیشین افغانستان و رئیس مرکز مطالعات راهبردی افغانستان و آسیای مرکزی، در این باره می‌گوید:

«دلیل اول برمی‌گردد به اینکه این‌ها واقعاً از لحاظ تباری، همسویی و دلسوزی داشتند. دلیل دومش این است که این‌ها می‌خواستند یک پشت جبهه یا یک کشور دوست در کنارشان، در همسایگی‌شان داشته باشند که صلح و آرامش داشته باشد.»

بعضی بر این باورند که فضای سیاسی آن وقت افغانستان و فشار کشورهایی مانند روسیه به برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود، آنها را وادار کرده بود تا مخالفان اسلامی تاجیک را برای مصالحه با دولت تاجیکستان متقاعد بسازند.

درباره این دو شخصیت، آثار زیادی در تاجیکستان به نشر رسیده است؛ از جمله، میرزا شکورزاده، نویسنده تاجیک، پس از دیدارهای متعد با ربانی و احمدشاه مسعود، در باره نقش آنها در روند صلح تاجیکان چند کتاب نوشته است.

آقای شکورزاده می‌گوید: «برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود پیوسته به رهبران هم دولت تاجیکستان و هم مخالفان تأکید می‌کردند که تاجیکستان را خراب نکنید، ما راه (اجازه) نمی‌دهیم به این کار. حتماً شما به وطن برمی‌گردید؛ آشتی می‌کنید. همین قدر که استاد ربانی سهم داشتند، همان ‌اندازه احمدشاه مسعود هم نقش داشت. هر کدام آنها به نحو خود تبلیغ می‌کردند که هر چه زودتر باید صلح در تاجیکستان برقرار شود.»

سال قبل، رئیس‌جمهور تاجیکستان به برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود برای «نقش بزرگشان» در مصالحه ملی تاجیکان نشان دولتی«اسماعیل سامانی» اعطا کرد.

برهان‌الدین ربانی در بیستم ماه سپتامبر سال ۲۰۱۱ زمانیکه ریاست شورای عالی صلح در افغانستان را بر عهده داشت در حمله انتحاری در خانه‌اش در کابل کشته شد. احمد شاه مسعود نیز در سپتامبر سال ۲۰۰۱ در عملیات انتحاری القاعده کشته شد.

بعضی روشنفکران تاجیک بارها به مقامات پیشنهاد کرده‌اند که تندیس برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود در شهر دوشنبه گذاشته شود و همچنین دو خیابان در پایتخت تاجیکستان به نام آنها بگذارند؛ اما تا حالا چنین نشده است.

چرا از تجربه صلح تاجیکان در افغانستان استفاده نشده است؟

افغانستان، همسایه جنوبی تاجیکستان که در حل قضیه تاجیکان کمک کرده و نقش مؤثری در توافق صلح دولت تاجیکستان با مخالفان پیشین آن داشته است، در چند دهه گذشته، بخصوص بعد از بازگشت دوباره طالبان به قدرت در وضعیت ناگواری قرار گرفته است.

حکومت طالبان را هیچ کشور دنیا به رسمیت نشناخته است، روابط افغانستان با همسایگانش پر فراز و نشیب است و نارضایتی از نظام ساخته طالبان در داخل و خارج از افغانستان هر روز بیشتر می‌شود.

به گفته عبدالنبی ستارزاده، یک تجربه بسیار مهم مذاکرات و صلح تاجیکان آن بود که کشورهای دخیل درباره کمک به حل آن توافق داشتند.

اما به باور آقای ستارزاده در قضیه افغانستان این نکته در عمل هنوز محقق نشده است.

آقای ستارزاده معتقد است که «تضاد منفعت‌های ژئوپلیتیک این کشورها با یکدیگر، متأسفانه باعث باز هم بدتر شدن وضع در افغانستان خواهد شد.»

به گفته این کارشناس تاجیک چنین وضعیتی «تا زمانی که آن کشورها درک نکنند راه دیگری نیست و درمان دیگری نیست» ادامه‌ خواهد داشت.

بیشتر بخوانید: