تهران طی یک ماه اخیر میزبان سه رئیس‌جمهور آسیای میانه، رهبران تاجیکستان، ترکمنستان و قزاقستان بود. تازه‌ترین و شاید مهم‌ترین این سفرها، دیدار رسمی قاسم جومرت توقایف رئیس‌جمهوری قزاقستان یکشنبه، ۲۹ خرداد، انجام شد.

همه آنها اسناد همکاری‌های متعدد امضا کردند و با انبان‌هایی پر از ایران برگشتند. در دیدار آقای توقایف یک برنامه مبادلات فرهنگی و هشت یادداشت تفاهم، از جمله در گسترش روابط تجاری و کشاورزی و توسعه همکاری شرکت‌های نفت و گاز و راه‌آهن امضا شد.

پیش از او سردار بردی محمدف، رئیس‌جمهوری ترکمنستان، از ایران دیدار کرده بود، در روزهای ۲۴ و ۲۵ خرداد که ۹ سند همکاری امضا شد.

در سفر رسمی امامعلی رحمان، رئیس‌جمهوری تاجیکستان به تهران در اوایل خردادماه هم، این دو کشور فارسی زبان ۱۷ سند همکاری امضا کردند. هر چند اعلام نشده که آیا رهبران ازبکستان و قرقیزستان هم به ایران می‌روند یا نه اما این سفرها بعید هم نیستند.

این دید و بازدیدها، با توجه به تحولات اخیر در سیاست جهانی و منطقه‌ای بویژه جنگ روسیه با اوکراین و تحریم‌های سختگیرانه غرب علیه مسکو، حائز اهمیتی ویژه هستند.

به استناد به تعداد و کیفیت سندهای امضا شده، هر کدام از این سفرها نقطه عطفی در روابط ایران و کشورهای آسیای میانه تلقی شده‌اند.

«حق همسایه با حق خدا برابر است»

از میان سه کشور منطقه، قزاقستان بدون تردید مهم‌ترین و بزرگ‌ترین، و به لحاظ اقتصادی پیشرفته‌ترین است. با حدود ۲۰ میلیون جمعیت، این سرزمین نفت‌خیز از طریق دریای خزر همسایه ایران محسوب می‌شود. هر دو از جمله پنج کشور حوزه دریای خزر و از اعضای مجمع اقتصادی آن هستند که از منابع طبیعی این دریا مشترکا استفاده می‌کنند.

آقای توقایف در دیدار خود با رئیس‌جمهوری ایران گفت: «قزاق‌ها می‌گویند که "حق همسایه با حق خدا برابر است." کشور ما همیشه با همسایگانش در صلح و سازگاری زیسته است. ایران نزدیک‌ترین همسایه و شریک معتمد ما در حوزه دریای خزر است.»

مقام‌های ایرانی و قزاق گفته‌اند که قصد دارند تبادل کالا را به سه میلیارد دلار برسانند در حالیکه تبادل کالا بین دو کشور طی هفت سال گدشته پیوسته رو به کاهش بوده و در ۱۱ ماه سال ۲۰۲۱ میلادی به اندکی بیشتر از ۴۰۰ میلیون دلار رسیده است. این رقم در مقایسه با بسیاری دیگر از شریکان اقتصادی قزاقستان بغایت اندک است.

کارشناسان قزاق می‌گویند که کشور آنها می‌تواند از راه دریا کالاهای خود را به بندرهای شمال ایران برساند و از طریق ایران به ترکیه و کشورهای خاورمیانه، و حتی با توجه به وضعیت روسیه و تحریم‌های غرب، به اروپا انتقال بدهد.

همزمان با سفر آقای توقایف به تهران، قطار باری در مسیر تازه‌تاسیس قزاقستان، ترکمنستان، ایران و ترکیه وارد خاک ایران شد. احداث این خط آهن دال بر این است که قزاقستان می‌خواهد جز از راه دریا، مسیرهای جایگزین برای انتقال کالا به ایران داشته باشد.

قزاق‌ها نگران آینده جنگ در اوکراین هم هستند و این توجه آستانه را به ایران به عنوان بازاری برای فراورده‌های خود و مسیری برای ترانزیت کالاهایش بیشتر کرده است. نگرانی قزاق‌ها بیشتر از این بابت است که شمار کثیری از جمعیت‌شان، روس‌تبار یا روسی‌زبان هستند و روسیه ممکن است با قزاقستان همان برخوردی را کند که با اوکراین کرد.

بنابراین، آقای توقایف اخیرا در سفری در مسکو به صراحت تمام اعلام کرد که کشورش استقلال منطقه‌های روس‌نشین اوکراین، دونتسک و لوهانسک، را به رسمیت نمی‌شناسد. هرچند قزاقستان در چارچوب چند سازمان منطقه‌ای از شریکان نزدیک روسیه محسوب می‌شود.

از مهم‌ترین دستاوردهای سفر آقای توقایف برای ایرانیان، امکان سفر بدون روادید اتباع ایرانی به قزاقستان به مدت دو هفته است که فرصت مهمی فراهم می‌کند برای جلب توجه تاجران و گردشگران ایرانی، بویژه نسل جوان، به قزاقستان، کشوری سکولار با امکانات تفریحی گسترده برای گردشگران. برای قزاق‌ها هم ایران به خاطر میراث تاریخی و فرهنگ باستانی‌اش جذاب است.

آقای توقایف در دیدار با ابراهیم رئیسی، همتای ایرانی‌اش، گفت: «ایران مهد کهن‌ترین تمدن و همچنین یکی از شرکای مهم قزاقستان در جهان اسلام است. فردوسی نامدار در کتاب خود، شاهنامه، نوشته که ایران و توران را سرنوشتی مشترک در جاده بزرگ ابریشم به هم متحد می‌کند. آبای، شاعر بزرگ قزاق، با آثار سعدی، جامی و مولوی بخوبی آشنا بود و به فرهنگ شرقی نیز علاقه داشت. اینها نشان می‌دهد که پیوندهای ما برای قرن‌ها ادامه داشته. ما باید این روابط را بیشتر توسعه بدهیم.»

بسیاری از قزاق‌ها خود را همان «تورانیانی» می‌دانند که در شاهنامه ذکرشان رفته است. برخی از موسسات دولتی و غیردولتی در قزاقستان امروز به نام «توران» مسما شده‌اند. فردوسی در شاهنامه توران را گاه «سرزمین ترک و چین» خوانده و گاه به جای تورانیان از ترکان کار گرفته است. ولی بسیاری از پژوهشگران پیوند سرزمین افسانه‌ای توران با ترکان را منتفی می‌دانند.

با این حال، قزاقستان مانند سایر کشورهای آسیای میانه طی قرن‌های متمادی و تا حدود ۱۵۰ سال پیش جزو حوزه تمدنی ایران و زبان فارسی بوده است. از اواسط قرن ۱۹ تا دهه ۱۹۲۰ میلادی، روسیه این سرزمین‌ها را به اشغال خود درآورد و با سیاست پیگیرانه فارسی‌زدایی، از حوزه نفوذ ایران خارج کرد. زبان فارسی اکنون در این کشورها، به استثنای تاجیکستان و بخش‌هایی از ازبکستان، جایگاه پررنگ پیشین خود را از دست داده است.

«روابط دوستانه... مخالفانی هم دارد»

پس از فروپاشی شوروی انتظار می‌رفت پیوندهای گسسته دوباره ترمیم شود و این کشورها روابط بهتری با ایران برقرار کنند. ایران از نخستین کشورهایی بود که استقلال جماهیر شوروی سابق در آسیای میانه را به رسمیت شناخت و به این کشورها سفیر اعزام کرد. با این حال، با توجه به نظام اسلامی حاکم و اختلاف با غرب و تحریم‌های کمرشکن آمریکا، تهران نتوانسته است طی سه دهه گذشته جای پای پررنگی در آسیای میانه پیدا کند. این کشورها نیز نسبت به ایران محتاط بوده‌اند.

اکنون بحران اوکراین و تحریم‌های سختگیرانه غرب علیه مسکو، کشورهای آسیای میانه را که در برابر این بحران بغایت آسیب‌پذیرند، به سمت ایران سوق داده است.

سفر سردار بردی محمداف، رئیس‌جمهوری ترکمنستان، و توافق‌نامه‌هایی که در تهران امضا شدند، نیز نشان می‌دهد این کشورها به دنبال بازارهای تازه و راه‌های جایگزین برای انتقال منابع غنی انرژی و فراورده‌های صنعتی خود به بازار جهانی هستند. ترکمنستان هم مانند قزاقستان از جمله کشورهای حوزه دریای خزر و تنها کشور آسیای میانه است که با ایران مرز زمینی مشترک دارد.

این کشور از ذخایر نفت و گاز سرشار است و ششمین ذخایر گاز دنیا را دارد ولی به گفته اداره اطلاعات انرژی آمریکا، به دلیل نداشتن زیرساخت لازم، از بازیگران مهم بازار انرژی در منطقه محسوب نمی‌شود. البته برخی معتقدند مداخلات آمریکا مانع از گسترش روابط عشق‌آباد با تهران در سه دهه گذشته بویژه در عرصه انرژی شده است.

آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در دیدار با آقای بردی محمداف به این موضوع اشاره کرد: «روابط دوستانه بین ایران و ترکمنستان مخالفانی در سطح منطقه و بین‌الملل دارد ولی باید بر موانع فائق آمد. باید کمیسیون همکاری‌های مشترک بین دو کشور به‌ صورت جدی فعال باشد و با پیگیری مستمر، توافق‌ها به سرانجام برسند.»

ترکمنستان در چارچوب یک توافق سه‌جانبه با جمهوری آذربایجان به ایران گاز می‌دهد و درعوض باکو مقداری از گاز خود را به نام ترکمنستان به ترکیه و اروپا صادر می‌کند. ایران و ترکمنستان قبلا بر سر پرداخت پول گاز صادراتی به ایران اختلاف داشتند که ظاهرا این اختلاف رفع شده است.

روی آوردن دوشنبه به تهران

اوایل خردادماه سال جاری، امامعلی رحمان رئیس‌جمهوری تاجیکستان پس از تقریبا هفت سال آزردگی از مقام‌های ایرانی، سفری رسمی به تهران انجام داد. در این سفر ۱۷ سند همکاری، از جمله دو موافقتنامه برای تاسیس شورای مشترک کارآفرینی و همکاری در مقابله با جرایم، چهار برنامه همکاری در زمینه‌های کار و مهاجرت، ورزش، گردشگری، و ۱۰ یادداشت تفاهم برای همکاری‌های تجاری، صنایع و فناوری، آب و نیرو، نفت و گاز، محیط زیست و غیره امضا شد.

روابط تاجیکستان با ایران در دوران حکومت حسن روحانی در سال ۲۰۱۵ بر سر بابک زنجانی، سرمایه‌دار ایرانی متهم به سرقت پول‌های نفتی دولت ایران، و بعدتر به دلیل دیدار آقای خامنه‌ای با محی‌الدین کبیری، رهبر تبعیدی حزب نهضت اسلامی تاجیکستان که فعالیتش در آن کشور ممنوع است، به تیرگی گراییده بود.

آنچه امامعلی رحمان را وادار کرده است دوباره به ایران روی آورد، فشارهایی است که از چند جانب بر تاجیکستان وارد آمده است، از جمله تهدیدهای امنیتی دو کشور همسایه، قرقیزستان در شمال و طالبان در افغانستان در جنوب. تاجیکستان همچنین به دلیل وابستگی تمام به پول‌هایی که بیش از یک میلیون مهاجر تاجیک در روسیه به خانه می‌فرستند، آسیب‌پذیر‌ترین کشور در برابر تحریم‌های غرب علیه مسکو محسوب می‌شود.

البته ایران هم که به دلیل برنامه هسته‌ای‌اش سال‌هاست از تحریم‌های کمرشکن رنج می‌برد، بیش از پیش به گسترش روابط با کشورهای آسیای میانه نیازمند است. دولت ابراهیم رئیسی که هنوز موفق نشده است بر سر احیای برجام با کشورهای غربی به توافق برسد، گسترش روابط با همسایگان، از جمله کشورهای آسیای میانه، را محور سیاست خارجی خود قرار داده و امیدوار است از این راه اثرات تحریم‌ها را کاهش دهد.

تحریم‌‌های روسیه پس از حمله به اوکراین فرصتی برای گسترش همکارهای اقتصادی ایران با کشورهای جماهیر سابق شوروی فراهم کرده است. حتی برخی از کشورهای غربی به خاطر محدودیت معامله با روسیه به دنبال ایجاد روابط بهتر بویژه در زمینه انرژی با ایران هستند. این امر برای انتقال منابع گاز و نفت برخی از کشورهای آسیای میانه به اروپا از طریق ایران نیز حائز اهمیت است، هرچند مقام‌های ایرانی از موضع روسیه در برابر غرب علنا حمایت کرده‌اند. مثلا آقای خامنه‌ای گفته که مسبب جنگ در اوکراین توسعه ناتو به شرق است.

البته بعید است تهران بتواند دوباره کشورهای آسیای میانه را به حوزه تمدنی ایران و زبان فارسی برگرداند ولی روابط نزدیک‌تر با این کشورها با توجه به واقعیت‌های تازه در سیاست جهانی می‌تواند راه را برای همگرایی بیشتر این کشورها هموار سازد، بویژه اگر این روابط منجر به ایجاد یک اتحادیه منطقه‌ای بین ایران و پنج کشور آسیای میانه (بعلاوه افغانستان در آینده) شود. در نبود چنین اتحادیه‌ای، شاید بتوان گفت که ضمانتی برای پایداری روابط دوجانبه و جداگانه ایران با هر کدام از این کشورها وجود ندارد و توافق‌های حاصل ممکن است هر زمانی مختل شوند یا به اجرا نرسند.

تهران طی یک ماه اخیر میزبان سه رئیس‌جمهور آسیای میانه، رهبران تاجیکستان، ترکمنستان و قزاقستان بود. تازه‌ترین و شاید مهم‌ترین این سفرها، دیدار رسمی قاسم جومرت توقایف رئیس‌جمهوری قزاقستان یکشنبه، ۲۹ خرداد، انجام شد.

همه آنها اسناد همکاری‌های متعدد امضا کردند و با انبان‌هایی پر از ایران برگشتند. در دیدار آقای توقایف یک برنامه مبادلات فرهنگی و هشت یادداشت تفاهم، از جمله در گسترش روابط تجاری و کشاورزی و توسعه همکاری شرکت‌های نفت و گاز و راه‌آهن امضا شد.

پیش از او سردار بردی محمدف، رئیس‌جمهوری ترکمنستان، از ایران دیدار کرده بود، در روزهای ۲۴ و ۲۵ خرداد که ۹ سند همکاری امضا شد.

در سفر رسمی امامعلی رحمان، رئیس‌جمهوری تاجیکستان به تهران در اوایل خردادماه هم، این دو کشور فارسی زبان ۱۷ سند همکاری امضا کردند. هر چند اعلام نشده که آیا رهبران ازبکستان و قرقیزستان هم به ایران می‌روند یا نه اما این سفرها بعید هم نیستند.

این دید و بازدیدها، با توجه به تحولات اخیر در سیاست جهانی و منطقه‌ای بویژه جنگ روسیه با اوکراین و تحریم‌های سختگیرانه غرب علیه مسکو، حائز اهمیتی ویژه هستند.

به استناد به تعداد و کیفیت سندهای امضا شده، هر کدام از این سفرها نقطه عطفی در روابط ایران و کشورهای آسیای میانه تلقی شده‌اند.

«حق همسایه با حق خدا برابر است»

از میان سه کشور منطقه، قزاقستان بدون تردید مهم‌ترین و بزرگ‌ترین، و به لحاظ اقتصادی پیشرفته‌ترین است. با حدود ۲۰ میلیون جمعیت، این سرزمین نفت‌خیز از طریق دریای خزر همسایه ایران محسوب می‌شود. هر دو از جمله پنج کشور حوزه دریای خزر و از اعضای مجمع اقتصادی آن هستند که از منابع طبیعی این دریا مشترکا استفاده می‌کنند.

آقای توقایف در دیدار خود با رئیس‌جمهوری ایران گفت: «قزاق‌ها می‌گویند که "حق همسایه با حق خدا برابر است." کشور ما همیشه با همسایگانش در صلح و سازگاری زیسته است. ایران نزدیک‌ترین همسایه و شریک معتمد ما در حوزه دریای خزر است.»

مقام‌های ایرانی و قزاق گفته‌اند که قصد دارند تبادل کالا را به سه میلیارد دلار برسانند در حالیکه تبادل کالا بین دو کشور طی هفت سال گدشته پیوسته رو به کاهش بوده و در ۱۱ ماه سال ۲۰۲۱ میلادی به اندکی بیشتر از ۴۰۰ میلیون دلار رسیده است. این رقم در مقایسه با بسیاری دیگر از شریکان اقتصادی قزاقستان بغایت اندک است.

کارشناسان قزاق می‌گویند که کشور آنها می‌تواند از راه دریا کالاهای خود را به بندرهای شمال ایران برساند و از طریق ایران به ترکیه و کشورهای خاورمیانه، و حتی با توجه به وضعیت روسیه و تحریم‌های غرب، به اروپا انتقال بدهد.

همزمان با سفر آقای توقایف به تهران، قطار باری در مسیر تازه‌تاسیس قزاقستان، ترکمنستان، ایران و ترکیه وارد خاک ایران شد. احداث این خط آهن دال بر این است که قزاقستان می‌خواهد جز از راه دریا، مسیرهای جایگزین برای انتقال کالا به ایران داشته باشد.

قزاق‌ها نگران آینده جنگ در اوکراین هم هستند و این توجه آستانه را به ایران به عنوان بازاری برای فراورده‌های خود و مسیری برای ترانزیت کالاهایش بیشتر کرده است. نگرانی قزاق‌ها بیشتر از این بابت است که شمار کثیری از جمعیت‌شان، روس‌تبار یا روسی‌زبان هستند و روسیه ممکن است با قزاقستان همان برخوردی را کند که با اوکراین کرد.

بنابراین، آقای توقایف اخیرا در سفری در مسکو به صراحت تمام اعلام کرد که کشورش استقلال منطقه‌های روس‌نشین اوکراین، دونتسک و لوهانسک، را به رسمیت نمی‌شناسد. هرچند قزاقستان در چارچوب چند سازمان منطقه‌ای از شریکان نزدیک روسیه محسوب می‌شود.

از مهم‌ترین دستاوردهای سفر آقای توقایف برای ایرانیان، امکان سفر بدون روادید اتباع ایرانی به قزاقستان به مدت دو هفته است که فرصت مهمی فراهم می‌کند برای جلب توجه تاجران و گردشگران ایرانی، بویژه نسل جوان، به قزاقستان، کشوری سکولار با امکانات تفریحی گسترده برای گردشگران. برای قزاق‌ها هم ایران به خاطر میراث تاریخی و فرهنگ باستانی‌اش جذاب است.

آقای توقایف در دیدار با ابراهیم رئیسی، همتای ایرانی‌اش، گفت: «ایران مهد کهن‌ترین تمدن و همچنین یکی از شرکای مهم قزاقستان در جهان اسلام است. فردوسی نامدار در کتاب خود، شاهنامه، نوشته که ایران و توران را سرنوشتی مشترک در جاده بزرگ ابریشم به هم متحد می‌کند. آبای، شاعر بزرگ قزاق، با آثار سعدی، جامی و مولوی بخوبی آشنا بود و به فرهنگ شرقی نیز علاقه داشت. اینها نشان می‌دهد که پیوندهای ما برای قرن‌ها ادامه داشته. ما باید این روابط را بیشتر توسعه بدهیم.»

بسیاری از قزاق‌ها خود را همان «تورانیانی» می‌دانند که در شاهنامه ذکرشان رفته است. برخی از موسسات دولتی و غیردولتی در قزاقستان امروز به نام «توران» مسما شده‌اند. فردوسی در شاهنامه توران را گاه «سرزمین ترک و چین» خوانده و گاه به جای تورانیان از ترکان کار گرفته است. ولی بسیاری از پژوهشگران پیوند سرزمین افسانه‌ای توران با ترکان را منتفی می‌دانند.

با این حال، قزاقستان مانند سایر کشورهای آسیای میانه طی قرن‌های متمادی و تا حدود ۱۵۰ سال پیش جزو حوزه تمدنی ایران و زبان فارسی بوده است. از اواسط قرن ۱۹ تا دهه ۱۹۲۰ میلادی، روسیه این سرزمین‌ها را به اشغال خود درآورد و با سیاست پیگیرانه فارسی‌زدایی، از حوزه نفوذ ایران خارج کرد. زبان فارسی اکنون در این کشورها، به استثنای تاجیکستان و بخش‌هایی از ازبکستان، جایگاه پررنگ پیشین خود را از دست داده است.

«روابط دوستانه... مخالفانی هم دارد»

پس از فروپاشی شوروی انتظار می‌رفت پیوندهای گسسته دوباره ترمیم شود و این کشورها روابط بهتری با ایران برقرار کنند. ایران از نخستین کشورهایی بود که استقلال جماهیر شوروی سابق در آسیای میانه را به رسمیت شناخت و به این کشورها سفیر اعزام کرد. با این حال، با توجه به نظام اسلامی حاکم و اختلاف با غرب و تحریم‌های کمرشکن آمریکا، تهران نتوانسته است طی سه دهه گذشته جای پای پررنگی در آسیای میانه پیدا کند. این کشورها نیز نسبت به ایران محتاط بوده‌اند.

اکنون بحران اوکراین و تحریم‌های سختگیرانه غرب علیه مسکو، کشورهای آسیای میانه را که در برابر این بحران بغایت آسیب‌پذیرند، به سمت ایران سوق داده است.

سفر سردار بردی محمداف، رئیس‌جمهوری ترکمنستان، و توافق‌نامه‌هایی که در تهران امضا شدند، نیز نشان می‌دهد این کشورها به دنبال بازارهای تازه و راه‌های جایگزین برای انتقال منابع غنی انرژی و فراورده‌های صنعتی خود به بازار جهانی هستند. ترکمنستان هم مانند قزاقستان از جمله کشورهای حوزه دریای خزر و تنها کشور آسیای میانه است که با ایران مرز زمینی مشترک دارد.

این کشور از ذخایر نفت و گاز سرشار است و ششمین ذخایر گاز دنیا را دارد ولی به گفته اداره اطلاعات انرژی آمریکا، به دلیل نداشتن زیرساخت لازم، از بازیگران مهم بازار انرژی در منطقه محسوب نمی‌شود. البته برخی معتقدند مداخلات آمریکا مانع از گسترش روابط عشق‌آباد با تهران در سه دهه گذشته بویژه در عرصه انرژی شده است.

آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در دیدار با آقای بردی محمداف به این موضوع اشاره کرد: «روابط دوستانه بین ایران و ترکمنستان مخالفانی در سطح منطقه و بین‌الملل دارد ولی باید بر موانع فائق آمد. باید کمیسیون همکاری‌های مشترک بین دو کشور به‌ صورت جدی فعال باشد و با پیگیری مستمر، توافق‌ها به سرانجام برسند.»

ترکمنستان در چارچوب یک توافق سه‌جانبه با جمهوری آذربایجان به ایران گاز می‌دهد و درعوض باکو مقداری از گاز خود را به نام ترکمنستان به ترکیه و اروپا صادر می‌کند. ایران و ترکمنستان قبلا بر سر پرداخت پول گاز صادراتی به ایران اختلاف داشتند که ظاهرا این اختلاف رفع شده است.

روی آوردن دوشنبه به تهران

اوایل خردادماه سال جاری، امامعلی رحمان رئیس‌جمهوری تاجیکستان پس از تقریبا هفت سال آزردگی از مقام‌های ایرانی، سفری رسمی به تهران انجام داد. در این سفر ۱۷ سند همکاری، از جمله دو موافقتنامه برای تاسیس شورای مشترک کارآفرینی و همکاری در مقابله با جرایم، چهار برنامه همکاری در زمینه‌های کار و مهاجرت، ورزش، گردشگری، و ۱۰ یادداشت تفاهم برای همکاری‌های تجاری، صنایع و فناوری، آب و نیرو، نفت و گاز، محیط زیست و غیره امضا شد.

روابط تاجیکستان با ایران در دوران حکومت حسن روحانی در سال ۲۰۱۵ بر سر بابک زنجانی، سرمایه‌دار ایرانی متهم به سرقت پول‌های نفتی دولت ایران، و بعدتر به دلیل دیدار آقای خامنه‌ای با محی‌الدین کبیری، رهبر تبعیدی حزب نهضت اسلامی تاجیکستان که فعالیتش در آن کشور ممنوع است، به تیرگی گراییده بود.

آنچه امامعلی رحمان را وادار کرده است دوباره به ایران روی آورد، فشارهایی است که از چند جانب بر تاجیکستان وارد آمده است، از جمله تهدیدهای امنیتی دو کشور همسایه، قرقیزستان در شمال و طالبان در افغانستان در جنوب. تاجیکستان همچنین به دلیل وابستگی تمام به پول‌هایی که بیش از یک میلیون مهاجر تاجیک در روسیه به خانه می‌فرستند، آسیب‌پذیر‌ترین کشور در برابر تحریم‌های غرب علیه مسکو محسوب می‌شود.

البته ایران هم که به دلیل برنامه هسته‌ای‌اش سال‌هاست از تحریم‌های کمرشکن رنج می‌برد، بیش از پیش به گسترش روابط با کشورهای آسیای میانه نیازمند است. دولت ابراهیم رئیسی که هنوز موفق نشده است بر سر احیای برجام با کشورهای غربی به توافق برسد، گسترش روابط با همسایگان، از جمله کشورهای آسیای میانه، را محور سیاست خارجی خود قرار داده و امیدوار است از این راه اثرات تحریم‌ها را کاهش دهد.

تحریم‌‌های روسیه پس از حمله به اوکراین فرصتی برای گسترش همکارهای اقتصادی ایران با کشورهای جماهیر سابق شوروی فراهم کرده است. حتی برخی از کشورهای غربی به خاطر محدودیت معامله با روسیه به دنبال ایجاد روابط بهتر بویژه در زمینه انرژی با ایران هستند. این امر برای انتقال منابع گاز و نفت برخی از کشورهای آسیای میانه به اروپا از طریق ایران نیز حائز اهمیت است، هرچند مقام‌های ایرانی از موضع روسیه در برابر غرب علنا حمایت کرده‌اند. مثلا آقای خامنه‌ای گفته که مسبب جنگ در اوکراین توسعه ناتو به شرق است.

البته بعید است تهران بتواند دوباره کشورهای آسیای میانه را به حوزه تمدنی ایران و زبان فارسی برگرداند ولی روابط نزدیک‌تر با این کشورها با توجه به واقعیت‌های تازه در سیاست جهانی می‌تواند راه را برای همگرایی بیشتر این کشورها هموار سازد، بویژه اگر این روابط منجر به ایجاد یک اتحادیه منطقه‌ای بین ایران و پنج کشور آسیای میانه (بعلاوه افغانستان در آینده) شود. در نبود چنین اتحادیه‌ای، شاید بتوان گفت که ضمانتی برای پایداری روابط دوجانبه و جداگانه ایران با هر کدام از این کشورها وجود ندارد و توافق‌های حاصل ممکن است هر زمانی مختل شوند یا به اجرا نرسند.