چرا منابع مطالعاتی چندانی درباره پیک خاص امیرالمومنین (ع) نداریم؟

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: تاریخ اسلام سرشار از وقایع و رخدادهای مهم و عبرت آموز است. به باور بسیاری از پژوهشگران می‌توان با غور در تاریخ به سلاح‌هایی برای فهم دوران معاصر مجهز شد. این میان شناخت منابع درباره تاریخ اسلام اهمیت بسیاری دارد و یکی از رسالت‌های مهم خبرنگاران کتاب نیز معرفی منابع مطالعاتی به مخاطبان است.

اما در منابعی چون «وقعه الصفین» اثر نصر بن مزاحم، «تتمة المنتهی فی وقایع ایام الخلفاء» اثر شیخ عباس قمی، «توضیح المقاصد» اثر شیخ بهاالدین عاملی، «تقویم شیعه» اثر شیخ عبدالحسین نیشابوری و... اشاره شده که در روز اول ماه ذی الحجه حضرت امیرالمومنین امام علی بن ابی طالب (ع) در صفین نامه نگاری با معاویه را آغاز کرده و او را موعظه فرمودند. حضرت (ع) و سپاهیانش دو روز قبل به صفین رسیده بودند.

پیک خاص حضرت امیر(ع) برای این نامه نگاری صعصعة بن صوحان بود. صعصعة از اصحاب خاص حضرت بود و بسیار مورد وثوق ایشان. او در سه نبرد مهم جمل، صفین و نهروان شرکت داشت. یکی از ویژگی‌های شخصیتی صعصعه در سخنوری او بود و حضرت (ع) نیز به همین دلیل او را به عنوان پیک ویژه خود برای بردن پیام‌هایش به دشمنان استفاده می‌کرد. صعصعه نیز با استفاده از مهارتش در سخنوری، در گفت‌وگوهای خود با معاویه به خوبی توانست با دلایل بسیار و برهان‌های قاطع حقانیت حضرت را اثبات کند. از حضرت امام جعفر صادق (ع) نقل است که صعصعة بن صوحان از معدود افرادی است که توانست به معرفت واقعی امام علی (ع) دست پیدا کند و آن‌گونه که شایسته این امام است او را بشناسد.

روایت‌های او از جنگ صفین به دلیل پیک بودن او و مشاهده‌هایی که از سپاه خصم داشت و گفت‌وگوهایی که با معاویه و سران لشگر شام کرد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. صعصعة از مخالفان خلیفه سوم در کوفه بود و به همین دلیل نیز او صعصعة را به همراه تعدادی از اعضای خانواده‌ از جمله برادرش زید بن صوحان به شام تبعید کرد.

صعصعة به قدری نزد حضرت (ع) مورد وثوق بود که جناب ایشان او را بر وصیت خود شاهد گرفت. او در تشییع پیکر حضرت نیز شرکت داشت و بسیار گریه کرد و خاک بر سر خود ریخت و نوحه‌ خواند و از فضیلت حضرت امیر(ع) گفت. در نبرد صفین نیز به شهادت منابع فرمانده قبیله عبدالقیس کوفه بود و پس از بستن آب توسط معاویه حضرت او را برای مذاکره نزد معاویه فرستاد. صعصعة در نبرد نهروان نیز پیک حضرت (ع) بود برای نصیحت خوارج.

اما یکی از منابع جذاب و مهمی که شناخت ما را از حضرت امیرالمومنین (ع) بالا می‌برد اثر مهمی است با نام «وقعة صفین». در این کتاب همچنین به رویداد شگفت انگیزی اشاره شده که سیرت راستین بسیاری از پیروان حضرت را افشا می‌کند. پیروانی که باعث شدند تا این قهرمان شگفت انگیز نتواند برنامه‌های خود را به پیش ببرد و در نهایت کار به شهادتش بکشد.

«وقعة صفین» نوشته نَصْر بن مُزاحم بن سَیّار مِنْقَری، از معدود تک نگاری‌های به جای مانده درباره جنگ عظیم صفین است. ویژگی این کتاب در دقت مؤلف در بیان حوادث صفین حتی در جزیی‌ترین امور است. نویسنده این کتاب از مورخان شیعی اهل عراق در قرن دوم هجری است. از لحاظ طبقه راویان، برخی او را در ردیف ابومخنف (نویسنده کتاب مقتل الحسین) شمرده‎اند و شیخ طوسی نیز او را از اصحاب امام باقر (ع) دانسته است.

شیوه این اثر، مانند دیگر آثار معمول در این دوره، حدیثی است و امتیاز آن، روایت کردن با دو یا سه واسطه از کسانی است که خود در جنگ صفین حضور داشته‌اند و از آنجا که این اثر در مکتب تاریخ نگاری عراق تدوین شده، سلسله اسناد بیشتر روایات آن به رجال و راویان شیعی مانند اصبغ بن نباته، حارث بن حصیرة ازدی، صعصعة بن صوحان، جابر بن یزید جعفی منتهی می‌شود. باید اشاره کرد که روایت‌های نصر از «صعصعة بن صوحان» در این کتاب اهمیت خاصی دارد و دلیل این اهمیت هم به دلیل شخص صعصعه است.

همانطور که اشاره شد نصر به دلیل روایت جنگ از راویانی چون صعصعة بن صوحان توانسته دقت زیادی در جزئیات جنگ داشته باشد. همچنین نصر بن مزاحم به دلیل گرایش خاص خود به علی (ع)، خطبه‌هایی از آن حضرت را نقل کرده و به بسیاری از امور اجتماعی و فرهنگی به ویژه نظامی پرداخته است. او گاه چنان دقیق به گزارش تاکتیک‌های جنگی و روانی، شیوه آرایش سپاه، رجزها، هجوها و سوگواری‌ها و تصویر پردازی از جامه‌ها، اسلحه‌ها، آلات جنگی، وصف اسب‌ها و… می‌پردازد که گویی خود از نزدیک آن نبرد را مشاهده کرده و از سپاهیان امیرالمومنین بوده است.

کتاب «وقعه الصفین» در هشت بخش تدوین و در این بخش‌ها از لحظه ورود امیرالمومنین به کوفه پس از پیروزی در جنگ جمل تا انتهای کارزار صفین روایت شده است. عناوین بخش‌های هشتگانه کتاب به این شرح است: «پیام‌ها، گفت‌وگوها و نامه‌ها»، «رایزنی‌ها و چاره جویی‌ها»، «بسیج، حرکت، درگیری و اعلان جنگ»، «پیکار اصلی و دلاوری‌ها»، «شدت پیکار و لحظات خطرناک»، «در گیراگیر نبرد»، «پیروزی سپاه علی» و «داوری: نیرنگ عمرو بن عاص».

از جذاب‌ترین بخش‌های این کتاب روایت رجزهای دو سپاه است. این رجزها که با دقتی مثال زدنی توصیف شده‌اند، تصویر دقیقی از اندیشه جنگاوران آن دوران به دست می‌دهد. رجزهای سپاهیان شام همه ناظر بر خوی جاهلی است اما رجزهای نزدیکان امام علی بویژه رجزهای مالک اشتر نخعی از خوی و اندیشه‌ای اسلامی حکایت می‌کند. حتی برخی از سلحشوران سپاه کوفه در این جنگ رجزهای جاهلی می‌خواندند که حضرت امیر (ع) آنها را از این کار برحذر می‌داشت.

این کتاب ارزشمند در چند نوبت به فارسی برگردان شد. نخستین بار در سال ۱۳۴۵ هجری قمری شیخ محمد مهدی مسجد شاهی آن را با عنوان «سُندُس و اِستَبرَق» به صورت چاپ سنگی در اصفهان منتشر کرد. همچنین در سال ۱۳۶۴ هجری شمسی نیز ترجمه‌ای از این کتاب با عنوان «واقعه صفین در تاریخ» به قلم کریم زمانی (صاحب کتاب شرح جامع مثنوی) توسط انتشارات مؤسسه خدمات فرهنگی رسا در تهران منتشر شد.

اما مشهورترین ترجمه از این کتاب با عنوان «پیکار صفین» به قلم پرویز اتابکی است. این کتاب برای نخستین بار در سال ۱۳۶۶ با شمارگان سه هزار نسخه، ۸۲۰ صفحه و بهای ۳۴۰ تومان توسط سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی (که نامش بعدها به انتشارات علمی فرهنگی تغییر پیدا کرد) در دسترس مخاطبان قرار گرفت. در ادامه نیز دو چاپ دیگر از این ترجمه توسط انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شد.

درباره صعصعة بن صوحان منابع تخصصی چندانی در دسترس نیست و پژوهشگران تاریخ با بی اعتنایی از این یار وفادار و تاثیرگذار حضرت امیر (ع) گذشته‌اند. در سال ۱۳۹۵ کتاب «زید و صعصعة پسران صوحان» به قلم کامران محمد حسینی توسط نشر مشعر در ۱۳۶ صفحه منتشر شد. نویسنده در این کتاب مختصری از زندگی زید و صعصعة را بیان کرده و در ادامه زیارتگاه‌های منسوب به آنان را به مخاطبان معرفی کرده است. بجز این دیگر نمی‌توان منبعی اختصاصی درباره صعصعة بن صوحان را به مخاطبان معرفی کرد.