تاریخ اصفهان می‌تواند مانند رودخانه خود زاینده باشد

به گزارش خبرنگار مهر ناصر نوروز زاده چگینی، باستان شناس برجسته و متخصص میراث فرهنگی، صبح جمعه در پنجمین نشست از سلسله نشست‌های بررسی ارتباط متقابل فرهنگ عامه و گستره‌های اجتماعی «شیوه ما مردمان» با موضوع اقلیم اصفهان اظهار داشت: اقلیم یک معنای اولیه آب و هوایی دارد. در واقع اقلیم به یک مدت زمانی از سازگاری آب و هوا در یک منطقه معین یا قلمرو سرزمینی است. عوارض آب‌وهوا در یک منطقه یک امر تاریخی است یعنی سال‌ها ادامه داشته و می‌تواند سال‌های سال نیز ادامه یابد. اقلیم تغییر نمی‌کند مگر اینکه در شاخص‌های تشکیل این اقلیم یعنی دما، فشار، رطوبت، باران و باد تغییرات حاصل شود در نتیجه آن اقلیم تغییر می‌کند. باید توجه داشت که این تغییرات یک شبه رخ نمی‌دهد و مستلزم زمان بسیاری است.

وی افزود: اقلیم به معنی یک واحد جغرافیایی معین با آب و هوای مشخص هم هست. برای مثال گفته می‌شود کره زمین تا خط استوا تا قطب ۷ مدار وجود دارد که هر کدام از آن‌ها یک اقلیم نامیده می‌شود و شرایط آب‌وهوایی خاصی هم دارد. این شرایط که در طبیعت رخ می‌دهد و اقلیمی را به وجود می‌آورد، می‌تواند در زندگی انسان و تعاملات او با سرزمین هم رخ بدهد که در نتیجه آن، انسان‌های دارای اقلیمی می‌شوند که متخصص به همان منطقه است. برای مثال ویژگی‌های رفتاری مشترکی بین مردمان اصفهان وجود دارد که با مردمان خوزستان متفاوت است.

این عضو مؤسسه فرهنگی ایکوموس ایران گفت: طی سال‌های اخیر بخش توده و کلاهک قطب در اثر تغییرات اقلیمی ذوب شده و چون یخ گرمای کمی را در حال انجماد جذب می‌کند، با ذوب شدن این کلاهک گرمای بیشتری توسط قطب جذب شده و توده‌های یخی را از زیر ذوب می‌کند. ذوب این یخچال‌های طبیعی تبعات بسیاری را برای کره زمین به دنبال خواهد داشت.

نوروز زاده چگینی گفت: از سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹، کره زمین موج مهیبی از گرما را تجربه کردند و آتش‌سوزی‌ها مختلفی را هم شاهد بودند. آب‌وهوا یک سیستم متغیر و عصبانی است. تغییر در یک محوطه می‌تواند تغییرات زیادی را در یک حوزه آب و هوایی باعث شود. تابش شدید خورشید باعث شده از دهه ۱۸۵۰ یک درجه به گرمای کره زمین اضافه شود. اقلیم در مناطق مختلف کره خاکی هم از طریق عرض جغرافیایی قابل شناسایی است و هم از طریق ارتفاع از سطح دریا. ایران هم یک فلات مرتفع است و بنابراین ارتفاع در اقلیم آن نقش دارد. بسترهای مسطح و کم ارتفاعی در اطراف ایران وجود دارد که در اثر برخورد صفحات زمین شکل گرفته است.

وی ادامه داد: عرض جغرافیایی ایران زیاد است و در عرض جغرافیایی معتدل و گرم قرار گرفته است. طی دهه‌های اخیر این مدار گرم معتدله شمالی خود را به سمت بالا کشانده و آب‌وهوای معتدل شمالی را به آب‌وهوای گرم تبدیل کرده است. برای اقلیم ایران بخش‌های مختلفی دارد. بخش‌های مرکزی ایران که شامل کویر مرکزی و کویر لوت است و دامنه‌های جنوبی رشته کوه البرز و نقاط شرقی رشته کوه زاگرس، منطقه خشک و کم آبی است. اگر رودخانه زاینده‌رود را مستثنی کنیم، هیچ رودخانه مهمی دیگری در این منطقه جاری نیست. تمام مناطق غربی ایران و نواحی کوهستانی البرز جزو مناطق سرد و کوهستانی است. منطقه سواحل جنوبی دریای خزر آب‌وهوای معتدل و منطقه گرم و مرطوب در کناره‌های خلیج فارس و دریای عمان وجود دارد.

این باستان شناس و متخصص میراث فرهنگی افزود: منطقه اصفهان به عنوان یکی از بزرگترین پهنه اقلیمی در ایران که از یک سمت دارای آب و هوای گرم و خشک در بخش شرقی این استان است و آب‌وهوای سرد کوهستانی را در بخش غربی دارد. خود اصفهان در میانگی بین کوهستان و دشت واقع‌شده است؛ یعنی از قسمت شرقی رو به کویر داریم و از سمت غرب به کوهستان می‌رسیم. منطقه شرقی خشک و کویری است درحالی‌که بخش غربی پربارش است. بنابراین اقلیم اصفهان از نظر طبیعی دارای دو بخش متفاوت است و در واقع این دو بخش متفاوت را به هم بافته است. منطقه شوشتر نیز مشابه اصفهان در جایی قرار گرفته است که کوهستان به اتمام می‌رسد و به بخش مسطح جنوبی متصل می‌شود.

نوروز زاده چگینی گفت: زاینده‌رود یک مسیر شرقی غربی دارد که از این طریق نیز اصفهان را به دو قسمت تبدیل کرده است بنابراین وجود زاینده رود هم از نظر فیزیکی و هم از نظر آب و هوایی بر اصفهان تاثیرگذاشته است. اصفهان مرکز جمعیتی و رفت‌وآمدهای اقتصادی و مرکز تبادلات اجتماعی و فرهنگی است در نتیجه نقش هماهنگ کننده شرایط زندگی در اقلیم اصفهان از مبنای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی وجود دارد. به همین دلایل مردم شهرهای مختلف را از یکدیگر متمایز می‌کنیم. در پهنه سرزمینی اصفهان از یک سو با اقلیم آب‌وهوایی و از سوی دیگر با اقلیم فرهنگی مواجه هستیم. باید توجه داشت که توانمندی‌ها و ویژگی مردمان می‌تواند در کیفیت بهره‌برداری از این پهنه تأثیر بگذارد و ماحصل آن تاریخ روایی و فرهنگی هر بخش از اقلیم‌های موجود در ایران شود.

وی بیان داشت: امروزه اصفهان همانند بسیاری از نقاط دنیا و کشور دچار مشکلاتی است که از یک سو به دلیل تغییرات اقلیمی و از سوی دیگر بی‌توجهی نسبت به موجود سرزمینشان از طریق افرادی که در آن زندگی می‌کنند، ایجاد شده است. کم آب طبیعی سرزمین اصفهان از قبل یعنی قبل از صفویه هم وجود داشته است. برای مثال در آن زمان تصمیم می‌گیرند که راه‌هایی را جستجو کنند که آب را از مناطق دیگری به زاینده‌رود منتقل کنند. طرح تونل کوهرنگ از دوران صفویه وجود داشته است. از طرف دیگر ما طی سال‌های ۱۳۴۰ تاکنون صنایع بسیاری را در اصفهان ایجاد کرده‌ایم. امروز بزرگترین منطقه صنعتی کشور اصفهان است و بیشترین تولید غیرنفتی را دارد. همین مسیر باعث شده که جمعیت زیادی در این بخش ساکن شود.

این باستان شناس گفت: مناطق غربی استان اصفهان در زمان رضاشاه اکثراً عشایر بودند. در آن تصمیم بر این شد که عشایرها را ساکن کنند و همین مسئله به معنی افزایش مصرف آب در این بخش است. اصفهان سهم بزرگی از کشت آبی کشور دارد. در چنینی شرایطی رودخانه زاینده‌رود باید جوابگوی زندگی شهری، صنایع و کشاورزی باشد در حالی که قادر به چنین کاری نیست. اصفهان نقش مدیریت بارزی در مدیریت کشور طی ۵۰۰ سال گذشته داشته است به همین دلیل مردم این شهر توان حل مشکل زاینده‌رود را دارند. راه‌حل‌های احساسی این مشکل را حل نمی‌کند. زاینده‌رود متعلق به همه مردمی است که در این ناحیه ساکن هستند. اینکه آب زاینده‌رود را به مناطق مختلف کشور انتقال دهیم، تبعاتی دارد که باید به این تبعات به ویژه در شرایطی که دچار تغییرات اقلیمی هستیم توجه داشته باشیم.

نوروز زاده چگینی اظهار داشت: اصفهان یک حوزه سرزمینی دارای اقلیم آب و هوایی مشخص است که داشته‌های معینی دارد. اصفهان دارای اقلیم هنر، معماری و تولیدات فرهنگی است. طبعاً اصفهانی‌ها باید برای دستیابی به توسعه پایدار، تغییراتی در شیوه تولید و مصرف خود انجام بدهند. اگر تغییری در این شرایط پدید نیاید، مشکلات موجود فزاینده خواهد شد و ما را به سر منزل مقصود نمی‌رساند و باعث می‌شود، اقلیم فرهنگی چند صدساله اصفهان را از دست بدهیم.

وی با اشاره به پدیده فرونشست گفت: این مسئله در سطح اول فرهنگ اصفهان را تهدید می‌کند. اصفهان بدون این فرهنگ مشکلات بسیار شدیدی خواهد داشت. اصفهانی‌ها و حتی کسانی که خارج از این شهر هستند، برای حفظ این مجموعه متعهد هستند؛ حفظ اقلیم اصفهان یک وظیفه ملی است.

این باستان شناس و متخصص میراث فرهنگی با بیان اینکه گزارشات مختلفی از اصفهان در منابع مختلف تاریخی وجود دارد، گفت: مسیر اصفهان مثل بخش عمده‌ای از سرزمین‌های ایران در مسیر جریان‌های آبی مرطوبی است. با ایجاد تغییرات اقلیمی و گسترش خشکسالی، انبارهای برف در رشته‌ها کوه‌ها نیز کاهش یافته و بنابراین منابع آبی کمتر شده است. از آنجا که پیشتر نیز این کمبود آب در فصل‌های گرم وجود داشته است، پل خواجو ایجاد شده که می‌توانستند دریچه‌های آن را در زمان لازم ببندند و از این طریق آب را میان سی‌وسه پل و پل خواجو ذخیره و از آن برای تأمین آب موردنیاز مردم را تأمین کنند.

نوروز زاده چگینی خاطرنشان کرد: وجود تخت فولاد در کنار سایر آثار فرهنگی موجود، نشان از ارزش و توان فرهنگی اقلیم اصفهان دارد. ساکنان امروز شهر خاموشان روزی در توسعه شهر و منطقه اصفهان سهیم بوده‌اند. این موارد نشان می‌دهد اصفهان همواره می‌تواند مانند رودخانه خود زاینده باشد. مسجد جامع اصفهان آئین تمام نمای تاریخ اصفهان است.