سرزندگی یک میدان تاریخی و ریشه‌دار در قلب تهران

خبرگزاری مهر، گروه جامعه؛ شش خیابان قدیمی و مهم شهر به این میدان در قلب تهران منتهی می‌شود؛ خیابان لاله‌زار از شمال شرق، خیابان فردوسی از شمال غرب، خیابان امام خمینی (ره) از غرب، خیابان امیرکبیر (چراغ برق) از شرق، خیابان باب همایون از جنوب غرب و خیابان ناصرخسرو از جنوب شرق.

سطور فوق گوشه‌ای از توصیف موقعیت میدان تاریخی امام خمینی در مرکز پایتخت است که هزاران خاطره از ساکنان تهران در قلب خود جای داده و با وجود دخل و تصرف‌های متعدد در ۸۰ سال گذشته، همچنان یکی از کانون‌های توجه در کلان‌شهر تهران به شمار می‌رود.

تاریخچه تحولات میدان امام خمینی حاکی است، در سال ۱۲۳۰ هجری شمسی هنگامی که به دستور ناصرالدین شاه و امیرکبیر، قلعه ارگ تعمیر می‌شد، میدان‌گاه جنوبی آن کارکرد نظامی پیدا کرد. این میدان "توپخانه" نامگذاری و ۱۴ سال به همین اسم خوانده می‌شد.

در سال ۱۲۴۴ هجری شمسی، میدان توپخانه جدیدی در شمال محدوده‎ تهران آن روزها، ساخته و توپ‌ها و توپ‌چی‌ها به آنجا منتقل شدند. نام میدان توپخانه قدیم به "باغ گلشن" تغییر کرد؛ همان میدانی که بعدها به میدان ارک تهران معروف شد!

هرچند ابتدا ساخت میدان توپخانه جدید با ابعاد ۲۲۰ در ۱۱۰ متر، به محمد ابراهیم خان معمارباشی واگذار شد، دوره دوم شکل میدان، با تغییرات اساسی در ساختار حکومتی کشور و پیدایش الگوهای جدید در شهرسازی و معماری مصادف شد. در این دوره نام میدان توپخانه به میدان سپه تغییر کرد؛ دروازه‌های آن تخریب و به جای آن ساختمان‌های جدید از جمله ساختمان بلدیه، تلگراف‌خانه و ساختمان بانک بازرگانی احداث شد.

میدان توپخانه تا اواخر دوره پهلوی اول همچنان شکلی منسجم و تعریف شده داشت؛ اما در اوایل دهه ۴۰ با تخریب ساختمان شهرداری در شمال و ساختمان تلگراف‌خانه در جنوب میدان، چهره میدان دگرگون شد. زمینی که ساختمان شهرداری بر آن احداث شده بود، مدتی به عنوان پارکینگ اتومبیل‌ها معین شد.

ساختمان‌های کوچه شمالی میدان (موسوم به کوچه پشت شهرداری) که مجموعه‌ای از بناهای ناهماهنگ بودند، به بدنه شمالی میدان تبدیل شد و در ضلع جنوبی، ساختمان مرتفع مخابرات شکل گرفت که معماری آن هیچ سنخیتی با عناصر سابق میدان نداشت.

در اواخر دوره پهلوی چهره میدان توپخانه با تخریب برخی از عناصر ارزشمند آن سراسر به هم خورد و پس از انقلاب اسلامی نیز با توجه به وضعیت جنگ تحمیلی هشت ساله، این روند همچنان ادامه داشت. در این دوره، میدان دیگر نه نقش یک میدان حکومتی را داشت، نه مرکز تجمع ساختمان‌ها و ادارات مهم دولتی و نه حتی یک میدان تجاری بود.

بازآفرینی میدان امام خمینی (ره) جدید از میدان توپخانه قدیمی

پس از انقلاب اسلامی، میدان توپخانه به نام امام خمینی تغییر نام داد و با توجه به موقعیت استراتژیک و تاریخی آن، باز آفرینی میدان و فضای شهری پیرامونش در دستور کار مدیران شهری پایتخت قرار گرفت.

در حال حاضر "خانه شهر" در ضلع شمالی این میدان در محل سابق ساختمان بلدیه و با همان طرح و ساختار قدیمی به عنوان یک یادگار تاریخی در حال ساخت است. چرا که میدان لزوماً، جایگاهی ترافیکی و محلی برای عبور و مرور نیست؛ بلکه می‌تواند یک فضای شهری با ویژگی‌هایی منحصر به فرد و نماد زندگی برای شهر و شهروندان باشد.

خانه شهر زمینه ساز قوام فرهنگی پایتخت

در همین رابطه، اسکندر مختاری مدرس دانشگاه و کارشناس مرمت بناهای تاریخی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به لزوم توجه عمقی به نمادهای شهری و حفظ پیشینه تاریخی بناها و میادین، اظهار کرد: در گذشته، میادین به محلی برای انتقال سفرهای درون شهری تبدیل شده بودند و مکثی از سوی شهروندان در این فضاها صورت نمی‌گرفت. به طوری که تنها خودرو و مسافر در آن دیده می‌شد. اما خوشبختانه امروزه موضوع ارتقا کیفیت فضاهای شهری و بهره‌برداری از آن‌ها به ویژه درباره میادین، مورد توجه قرار گرفته است.

وی با اشاره به تلاش مدیریت شهری پایتخت در جهت به‌کارگیری شیوه‌هایی نوین برای احیای فضاهای شهری و میادین و تغییر حالت آنها از گذرگاه و معبر خارجی صرف، به مقصد سفر شهروندان، گفت: در حال حاضر یکی از میادینی که مورد توجه قرار گرفته، میدان امام خمینی (ره) است که در گذشته به پایانه شهری تبدیل شده بود.

این کارشناس مرمت بناهای تاریخی با اشاره به تخریب ساختمان بلدیه و تلگراف خانه قدیمی، به جانشینی ساختمان بلند مخابرات در میدان اشاره کرد و افزود: بخش باقی مانده قدیمی میدان توپخانه سابق نیز بعد از انفجار تقاطع آن با خیابان ناصر خسرو تخریب و در عمل هرچه از ساختار کهن این میدان برجا مانده بود، از میان رفت.

مختاری با انتقاد از نادیده گرفته شدن پیکره میدان امام خمینی طی ۶۰ سال گذشته، افزود: بی‌توجهی به این قبیل فضاها موجب شده که کارکردهای اجتماعی خود را از دست بدهند. اگر بلدیه در میدان امام خمینی وجود داشت، آیا شرکت مخابرات به خود اجازه می‌داد یک ساختمان بلند در این منطقه بسازد یا بانک سپه ساختمان خود را در زاویه موجود نسبت به این بنا طراحی کند؟ پاسخ به طور قطع خیر است.

تبدیل میدان امام خمینی به مرکز تاریخی تهران با تکمیل خانه شهر

مختاری در خصوص بناهای تاریخی که نزدیک میدان امام خمینی قرار دارند، گفت: موزه علی اکبرخان صنعتی، بانک تجارت، موزه سکه، موزه ارتباطات، کاخ گلستان، مدرسه دارالفنون و بازار بزرگ تهران، گنجینه‌هایی ارزشمند در محدوده مرکزی پایتخت هستند که با تکمیل خانه شهر، قوام و پیوستگی آنها بیشتر شده و میدان امام خمینی از یک گذرگاه به کلید مرکز تاریخی تهران، مبدل خواهد شد.

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه شهرها را می‌توان به مثابه انسان‌ها موجوداتی زنده تصور کرد، گفت: فضاها، رفتار و ادراک ذهنی افراد را می‌سازند. در واقع موضوعی که امروزه روی آن بحث می‌شود، این است که فضاها اجازه شکل‌گیری رفتارهای اجتماعی را به انسان‌ها می‌دهد.

وی در پایان با بیان اینکه در گذشته در روزهای تعطیل و آخر هفته به دلیل خلوتی معابر، عبور و مرور در مرکز شهر با سرعت بالا انجام می‌شد، گفت: اما امروزه شاهد آن هستیم که در این ایام، مردم به به مرکز شهر آمده، خرید می‌کنند، به مراکز تاریخی و فرهنگی می‌روند و زمان خود را در سطح شهر می‌گذرانند.

خانه شهر گام نخست توسعه فضای شهری در میدان امام خمینی

همچنین، فرزاد رستمی‌فر از فعالان حوزه شهرسازی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه محدوده اثربخشی پروژه‌هایی نظیر میدان امام خمینی معطوف به کالبد نیست، گفت: در همه مراکز سیاسی دنیا، میادین و فضاهای شهری شناخته شده‌ای وجود دارد که نشان از تاریخ و تمدن آن کشورها هستند.

مدیر پروژه ساماندهی میدان امام خمینی، افزود: مکان‌های شهری باید نقش سازنده‌ای در زندگی ساکنین شهر داشته باشند. با بازآفرینی فضاهای تاریخی نظیر میدان امام خمینی، علاوه بر این نقش آفرینی، تشخص، هویت خاص و بارزی در دسترس خواهد بود که جوابگوی نیازها و رفتارهای متحول جامعه امروز باشد.

رستمی‌فر با اشاره به ضرورت بازآفرینی محصوریت این میدان تاریخی با کارکرد مشخص افزود: «خانه شهر»، بخشی از پیش‌نیازهای توسعه را که همان آموزش اجتماعی، در قسمت مرکزی پایتخت مهیا خواهد کرد. گذشته سپری شده، اما نقشه راهی است که برای مواجه با آینده بدان نیازمندیم.

خانه شهر بزرگترین پروژه بازآفرینی ابنیه شهری با حفظ ساختار سنتی پایتخت

در رابطه با تحولات میدان امام خمینی، مدیرعامل سازمان عمرانی مناطق شهرداری تهران نیز به خبرنگار مهر توضیح داد: خانه شهر در چهار طبقه و هر طبقه با مساحتی حدود ۴.۰۰۰ متر مربع در حال احداث است. معماری این بنا از موزه هنرهای معاصر و فرهنگسرای نیاوران برگرفته شده و شامل سالن همایش با ظرفیت ۴۰۰ نفر، فروشگاه محصولات فرهنگی و کتاب با عنوان "چهار سوق کتاب تهران"، گالری و فضاهای نمایشی و بامی سبز مشرف به میدان امام خمینی است. همچنین مقرر شده، مرکز اسناد و نگارخانه شهرداری تهران در قسمتی از این ساختمان مستقر شود.

هادی حق‌بین با بیان اینکه از نکات قابل توجه در احداث خانه شهر، توجه ویژه به موضوع انرژی پایدار و تغییرات اقلیمی است، اظهار داشت: این بنا مجهز به پنل خورشیدی و فاضلاب خاکستری است که به نوبه خود نقش مهمی در کاهش مصرف انرژی دارد.

وی ارتباط مستقیم ساختمان خانه شهر با مترو میدان امام خمینی را از دیگر نکات قابل توجه این پروژه عنوان کرد و افزود: خانه شهر را با توجه به موقعیت آن، می‌توان بزرگترین پروژه بازآفرینی ابنیه شهری با حفظ ساختار و شکل سنتی بنا در پایتخت تعبیر کرد.

حق‌بین با اشاره به سهم قابل توجه پروژه احداث خانه شهر در افزایش سرانه فضاهای فرهنگی در مرکز پایتخت، تصریح کرد: عملیات مرتبط با سازه و لوله‌کشی‌های مربوط به تأسیسات آتش‌نشانی و اطفا حریق این پروژه، به طور کامل به پایان رسیده و در حال حاضر عملیات اجرایی پیرامون نمای ساختمان، در مراحل پایانی قرار دارد.

وی در پایان گفت: قرارداد سازه‌ای بنای خانه شهر به پایان رسیده است و وضعیت پیشرفت پروژه در قسمت چهار نمای این سازه تا ۶۲ درصد افزایش داشته؛ به طوری که می‌توان گفت پیشرفت کلی پروژه تاکنون ۶۸ درصد می‌باشد. البته، جهت تکمیل پروژه، نیازمند تأمین منابع مالی مورد نیاز هستیم که در صورت تحقق این مهم، عملیات اجرایی تکمیلی با سرعت بیشتری پیش خواهد رفت؛ به طوری که در پایان سال جاری به بهره‌برداری پروژه نزدیک خواهیم شد.

بر اساس آنچه مطرح شد، صیانت از بافت‌های تاریخی در تهران، کلانشهرها و نقاطی از کشور که رد پای تمدن و فرهنگ کهن ایرانی پابرجاست، یک ضرورت به حساب می‌آید. ضرورتی که نه تنها به شناخت و ارتباط بهتر شهروندان با پیشینه تاریخی و فرهنگی منجر می‌شود، بلکه پشتوانه و حیثیت شهر را شامل می‌شود و مأموریت مرمت و بازسازی بافت‌های تاریخی از سوی مدیران شهری قابل تقدیر و پیگیری است.