بررسی «عرفان تطبیقی» در اطلاعات حکمت و معرفت

به گزارش خبرگزاری مهر، شماره ۱۶۲ نشریه اطلاعات حکمت و معرفت با عنوان «عرفان تطبیقی» ویژه بهار ۱۴۰۱ به دبیری محمدحسن یعقوبیان منتشر شد. این شماره از نشریه تکمیل‌کننده موضوع مطالعات تطبیقی در دو ویژه‌نامه فلسفه تطبیقی در ایران (شماره ۱۵۴) و فلسفه میان‌فرهنگی (شماره ۱۵۷) است.

در بخش نخستِ سخن دبیر این پرونده آمده است که «ایران در طول تاریخ خود، دارای رنگ شهودی و عرفانی بوده و در میانه شرق و غرب، پذیرای جریانات متنوّع شده است. نقش اوّلیه ایران و ایرانیان در تاریخ عرفان اسلامی، همچنان محل بحث و نظر است. تبارشناسی مطالعات ادیان و عرفان در ایران و فرهنگ اسلامی، از یک سو در تاریخ عرفان از تذکره الاولیاء تا تاریخ عرفای متاخّر و سیر تصوّف در اسلام تا جست‌وجو در تصوّف ایران، قابل رصد است و از سوی دیگر، به کتب ملل و نحل می‌رسد که در کنار مباحث ادیان و فِرق، از صوفیه و عرفا نیز بحث می‌شده است.

البتّه رویکرد غالب کتب ملل و نحل، کلامی و با منطق فرقه ناجیه و مبتنی بر حدیث افتراق بوده است. گرچه به تدریج، رویکردهای معاصر، به نقد و بررسی مبنایی حدیث افتراق پرداخته و رویکرد دین‌شناسی و تاریخ ادیان موجود در آنها از رویکرد کلامی، فاصله گرفته است؛ اما همچنان، مجالی برای تطبیق نداشته است. و اگر در زمان‌هایی مانند دوران ساسانی، غزنوی، گورکانی یا دوران معاصر با گسترش معنویّت‌های نوظهور، به دنبال دیدن تنوّع تجارب معنوی، فرصتی برای سنجش و تطبیق پیدا می-شده است؛ گذشته از تلفیق و التقاط، مدل غالب آنها، یا رویکرد ایجابی مبتنی بر تشابه‌انگاری صرف یا رویکرد کلامی- الهیاتی با مواجهه سلبی و دوگانه کاذب و حقیقی بوده است که هیچکدام با تطبیق و پژوهش‌های تطبیقی، منطبق نیست.»

دبیر این‌پرونده در ادامه، گزارش مختصری از نخستین گام‌های عرفان تطبیقی ارائه کرده است و بر این نظر است که «شوربختانه علاوه بر قلّت پژوهش‌ها در حوزه عرفان تطبیقی که کم و بیش در کتاب‌ها یا پایان نامه‌هایی دنبال می‌شود، شناخت خودِ عرفان تطبیقی و روش‌شناسی و گونه‌شناسی و چیستی و چگونگی تطبیق در آن، فقر بیشتری دارد.»

این شماره کوششی است جهت خودآگاهی این رشته و تبارشناسی آن تا دوران معاصر، از عرفان تطبیقی نزد ابوریحان بیرونی تا مباحث نوین تجربه معنوی و ظرفیّت‌های عرفان اسلامی در تطبیق با عرفان‌های شرقی و غربی تا علاوه بر تاریخچه مختصر تحقیقات تطبیقی عرفان، گونه‌شناسی معنویّت‌ها و رویکردهای عرفان تطبیقی و مدل آنها را به تصویر بکشد.

این دفتر مشتمل بر چهار گفت‌وگو و پنج مقاله است. گفت‌وگوها را محمدحسن یعقوبیان انجام داده و تنظیم و ویرایش آن‌ها را زینب توکلی بر عهده داشته است. چهار گفت‌وگو به ترتیب عبارتند از «عرفان تطبیقی نزد ابوریحان بیرونی» در گفت‌وگو با منوچهر صدوقی سها، «عرفان تطبیقی: چیستی، مبانی و روش‌ها» گفت‌وگو با همایون همتی، «عرفان تطبیقی از سنجش نظری تا صیرورت عملی» گفت‌وگو با حامد ناجی اصفهانی، «معنویت تطبیقی و گفتگوی فرا تاریخی» گفت‌وگو با انشاالله رحمتی.

پس از گفت‌وگوها نخستین مقاله با عنوان «مروری تاریخی بر رویکرد تطبیقی در مطالعات ادیانی و عرفانی» به قلم مهدی لک‌زائی است. «تطبیق در اصطلاح به معنای مقایسه کردن و سنجیدن دو چیز با یکدیگر است و رویکرد تطبیقی، ابزار کمکی قدرتمند و کارآمدی است که کمک می‌کند تا با توصیف شباهت‌ها و تضادها، ویژگی‌های پدیدار مورد بررسی را به دست آوریم. رویکرد تطبیقی در عرفان نیز، از شخصیت‌هایی نظیر داراشکوه و میرفندرسکی در دوران قدیم تا محفل ارانوس در دروان جدید با چهره‌های برجسته ای مانند ردولف اتو، لوئی ماسینیون و هانری کربن، قابل رصد است که کوشیدند پلی میان فرهنگ شرق و غرب ایجاد کنند.»

دومین مقاله با عنوان «تبارشناسی و گونه شناسی عرفان تطبیقی در ایران به قلم محمدحسن یعقوبیان است: «این رویکرد تطبیقی از ابوریحان بیرونی و داراشکوه تا هانری کربن و ایزوتسو و شایگان در معاصرین، دارای گونه‌های مختلف تشابه، تناسب، تطابق، میان فرهنگی و تحلیلی بوده است. این گونه‌ها به لحاظ روش، جهت و پارادایم و مدل تشابه و تمایز، متفاوتند. گرچه غلبه منطق و مدل تشابه به اَشکال گوناگون آن در رویکردهای مختلف، تمایزات را از نظر دور داشته و روش تطبیقی را مسبوق به حقیقت به کار برده است. اما با ساخت گرایی معتدل و حفظ موازی تشابه و تمایز و گفت و گو با دیگری، امکان بهتر عرفان تطبیقی میّسر می‌گردد.

سومین مقاله با عنوان «اصول و ضوابطی برای گونه شناسی عارفان» به قلم احمد شاکر نژاد است: «این مقاله بر آن است که یک گونه شناسی وقتی مفید است که در تقسیم گونه‌ها بتواند تنوّع مصادیق را لحاظ کرده تا محقّق مطالعات تطبیقی بتواند با کمک ابزار گونه شناسی درک بهتری از مقایسه پذیری دو عارف انتخابی، داشته و در مقایسه نیز بتواند درکی از فراز، نسبت به تفاوت‌ها و شباهت‌ها بیابد. مقاله حاضر ابتدا اصول و ضوابطی برای گونه شناسی عارفان ارائه می‌کند و سپس لیستی از پرسش‌هایی که برای ارزیابی گونه‌شناسی‌های موجود و سنجش کارآمدی آنها در عرفان پژوهی تطبیقی مفیداست را ارائه می‌کند.»

«سبک‌های نوشتاری در عرفان تطبیقی» عنوان چهارمین مقاله به قلم هادی وکیلی است که با مطالعه موردی کتاب عرفان تطبیقی ویراست کتز در این مقاله به‌منظور نشان‌دادن این تحولات و آن کاستی‌ها و در عین حال اشاره به ساختار احتمالی سبک‌های آینده صورت گرفته است.

«عرفان به مثابه مولفه‌ای میان فرهنگی» به قلم اکارد ولتس گوتوالد که برگردان فارسی آن را علیرضا رضایت به عهده داشته است. «امروزه غالب فلاسفه و الهیات‌دانانی که در حوزه گفتگوی میان‌فرهنگی کار می‌کنند، متفق‌القولند که هدف کلی، فراتر رفتن از تمام صور انحصارگرایانه و شمول‌گرایانه است. امااین مساله به این معنا نیست که گفتگوی میان‌فرهنگی دین و فلسفه باید در دام نسبی‌گرایی بیافتد. وظیفه الهیات و فلسفه میان فرهنگی روشن است: یافتن یک راه سوم برای گفتگوی خلاقانه که ورای اطلاق‌گرایی و نسبی‌گرایی قرار دارد. نویسنده در تحلیل خود نشان می‌دهد که ورود به عرفان تا چه اندازه می‌تواند راه سوم گفتگوی میان‌فرهنگی خلاقانه را پیش روی فلسفه نهد؛ راهی که فرا و ورای اطلاق‌گرایی و نسبی گرایی است.»

بخش دوم نشریه با عنوان «اندیشه و نظر» دربرگیرنده دو مقاله است. نخستین مقاله با عنوان «تأویل در احیا علوم الدین غزالی» به قلم علیرضا سمنانی است و دومین مقاله «معنای زندگی و دلیل اهمیت آن» به قلم سوزان وولف و ترجمه فارسی اصغر افتخاری است.

بخش سوم نشریه با عنوان «گزارش» مشتمل بر یک مقاله با عنوان «عشق الهی و راز آفرینش» گفت‌وگوی فاطمه محمد با عبدالرضا مظاهری است.

آخرین بخش نشریه با عنوان «کتاب» به دبیری منیره پنج‌تنی مشتمل بر یک گفت‌وگو با امیر مازیار با عنوان «مشغله سحری» است. این گفت‌وگو نقد و بررسی اثر جدید امیر مازیار با عنوان رؤیا، استعاره و زبان دین: متن دینی چون متن هنری است که به توصیف، شرح و ارزیابی نظریه رؤیایی بودن تجربه‌های دینی و وحیانی اختصاص دارد که اضلاعِ آن برای نخستین بار در آثار فارابی آشکار شده است. مازیار در پژوهش خود کوشیده، گزارش مستندی از آرای فیلسوفان مسلمان در این زمینه ارائه کند. به زعم او این نظریه ظاهراً برای آشنایان و پژوهش‌گران فلسفه اسلامی چندان شناخته شده نیست؛ نظریه‌ای که آشنایی با آن سودمندی‌های بسیاری دارد: مانند آشکار شدن شکوه عقل‌گرایی فیلسوفان مسلمان، حل مشکلاتی مانند چگونگی تکلم خداوند و تعارضات دانسته‌های عقلانی با متون وحیانی. اضلاع اساسی نظریه رؤیایی بودن تجربه‌های دینی و وحیانی نخستین‌بار در آثار فارابی طرح شده است.

در انتهای بخشِ کتاب نیز ساسان یغمایی تازه‌های نشر را معرفی کرده است.

شماره ۱۶۲ نشریه اطلاعات حکمت و معرفت با عنوان «عرفان تطبیقی» با مدیرمسئولی و سردبیری انشاالله رحمتی، ویژه بهار ۱۴۰۱ با بهای ۴۵ هزار تومان در اختیار علاقمندان قرار گرفته است.