عمارت مفخم، برشی از تاریخ شمال شرق ایران

موزه‌های مردم‌شناسی از جمله موزه‌های تاریخی هستند که در آن گوشه‌ای از فرهنگ اقوام و ملل یک منطقه را در قالب‌های آداب‌ و رسوم، مشاغل سنتی و صنایع‌دستی به نمایش گذاشته می‌شود. بخش مردم‌شناسی موزه از سه موضوع کلی اقوام، مشاغل و آیین‌ها تشکیل شده است. در ادامه محتوای هر یک از بخش‌های موزه مردم‌شناسی معرفی شده است.

بنای مفخم بین سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۸ ه. ق مقارن حکومت ناصرالدین‌شاه به دستور یارمحمدخان شادلو (سردار مفخم) حاکم بجنورد ساخته شده است؛ نمای جنوبی بنا با کاشی‌های هفت‌رنگ معقلی و معرق به شیوه زیبایی تزئین شده است.

درگذشته این بنا به‌عنوان اندرونی (فیچری) کاربرد داشته که دارای ۳۵ اتاق و تالار است کاربری عمارت مفخم به‌عنوان موزه از سال ۱۳۸۴ در شورای فنی تصویب و با جذب اعتبار فعالیت جدی برای راه‌اندازی موزه در اردیبهشت سال ۸۸ آغاز و فاز اول (موزه باستان‌شناسی) در ۱۳ خرداد ۱۳۸۸ به بهره‌برداری رسید. بنا در دوطبقه که طبقه همکف به‌عنوان موزه مردم‌شناسی تعریف شده و طبقه اول به‌عنوان موزه باستان‌شناسی بیش از ۳۳۰۰ اثر تاریخی و فرهنگی در خود جای داده است.

موزه مردم‌شناسی 

زندگی در هر منطقه‌ای با توجه به شرایط اقلیمی و باور‌ها و اعتقادات از تنوع و تبلور خاص برخوردار است که در قالب زندگی عشایری، روستایی و شهری قرار می‌گیرد. در این غرفه سعی شده است که با توجه به شرایط فوق‌اشیا و وسایل زندگی مرتبط با یک زندگی روستایی به نمایش درآید.

بیشتر بخوانید

نگین خوش رنگ و لعاب شمال شرق کشور را بیشتر بشناسید

پوشاک

در آغاز شکل‌گیری اجتماعات بشری در جامعه‌های پیشین، پوشاک فقط جنبه حفاظتی داشته و برای حفظ نمودن بدن انسان در برابر عوامل طبیعی و اقلیمی به کار می‌رفته است با توسعه فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی و شکل‌گیری باور‌ها و عقاید در جوامع، پوشاک ارزش‌های نمادین به خود گرفته درنتیجه این ارزش‌ها نقش مهم و برجسته‌ای در حفظ هویت اجتماعی و فرهنگی مردم جامعه ایفا کرده است.

در این غرفه پوشاک اقوام محلی شامل فارس (تات)، کرمانج، ترک و ترکمن در قالب مجسمه‌های ساخته‌شده بر اساس مشخصات ظاهری همان قومیت به نمایش درآمده است.

موسیقی مقامی

موسیقی از آغاز پیدایش هر قومی، همراه آن قوم به وجود آمده است و بخش جدایی‌ناپذیری از هر فرهنگ را شکل می‌دهد که بر اساس باورها، اعتقادات و آداب‌ورسوم قومیت‌ها، متفاوت از یکدیگر است و در رنج و شادی‌ها همراه، همدل و همراز بوده است. آلات موسیقی در سطح استان از تنوع چشمگیری برخوردار است و در این غرفه نمونه‌هایی از انواع آلات موسیقی همچون دوتار، کمانچه، قوشمه، دهل، سرنا و دایره به نمایش درآمده است.

طب سنتی

طب سنتی با توجه به نقشی که در سلامتی جسم و روان انسان داشته، از دیرباز در زندگی بشر وجود داشته و تبلور و تکامل آن را در حرفه عطاری می‌توان مشاهده نمود. درواقع عطار‌ها نقش طبیب و عطاری‌ها نقش داروخانه امروزی را داشتند.

خراسان شمالی به دلیل قرار گرفتن در یک منطقه کوهستانی و منطقه بیابانی دارای پوشش گیاهی منحصربه‌فرد. این پوشش گیاهی باعث شده که یکی از غنی‌ترین مناطق درزمینه‌ی گیاهان داروئی باشد. همچنین این منطقه در ساخت انواع شربت‌ها، ادویه‌جات و عرقیات توانایی بالایی دارد.

صنایع‌دستی

صنایع‌دستی روایتگر باور‌های اقوام ساکن در خراسان شمالی است که در بافته‌های داری همچون گلیم، چارق، البسه محلی، نمدمالی، نساجی سنتی و… تبلوریافته و در حقیقت هویت تاریخی و فرهنگی‌ایشان را بیان می‌کند. در غرفه صنایع‌دستی نمونۀ هنر‌های سنتی و صنایع‌دستی استان معرفی‌شده است.

چارق‌دوزی

چارق به‌نوعی پای‌افزار و کفش اطلاق می‌شود که از چرم (معمولاً به رنگ قرمز) تهیه‌شده و پس از پوشیدن با ریسمان‌های ضخیم و بلندی به دور پا محکم می‌شود. چارق دارای نوکی برگشته است که با نخ‌های الوان بر روی آن زینت می‌شود. در گروه پاپوش‌های سنتی این منطقه نوعی دمپایی زنانه به رنگ سبز فیروزه‌ای نیز وجود داشته که به نام کُمُخت (komokht) مشهور بوده است و نوع دیگری از دمپایی سنتی نیز که کاری تلفیقی از سنت و فن امروزی است تحت عنوان گرجی (gorjee) تولید می‌شود.

نساجی سنتی

چادرشب پارچه‌ایست با طرح‌ها و نقش‌هایی مختلف (چهارخانه و راهدار) که بر روی دستگاه نساجی ۲ ورودی و ۴ ورودی بافته می‌شود و دارای عرض متغیر (۴۰-۵۰) سانتیمتر است که با حرکت ورد‌ها و جابه‌جایی پدال‌ها به‌وسیله پا‌ها و ایجاد دهانه کار و عبور ماکو بافته می‌شود. خراسان شمالی به‌عنوان یکی از خاستگاه‌های این هنر و سایر تولیدات نساجی سنتی (حوله، دستمال و سفره) مطرح هست. چادرشب در کارگاه‌های خانگی تولید می‌شود و معمولاً این هنر در یک خانواده از مادر به دختر به ارث می‌رسد و دختران در کنار مادران پارچه‌بافی می‌کنند.

نمدمالی

نمدمالی ازجمله مشاغل سنتی در تمام منطقه خراسان شمالی بوده است که با کاهش تقاضا در این رشته، از رونق آن کاسته شده و به‌صورت محدود و باهدف صنایع‌دستی تزیینی تولید می‌شود. مواد اولیه حرفۀ نمدمالی پشم حیوانات اهلی چهارپا (گوسفند و شتر) است که از متراکم نمودن توده‌های پشم و کرک در شرایط مناسب و با ورز دادن پشم ساخته می‌شود. از محصولات و فرآورده‌های نمدی می‌توان زیرانداز نمدی، کلاه نمدی و پوشش چوپانان موسوم به نمدچوخه که به‌صورت پالتو است را نام برد.

سفره‌های آیینی

در همه جشن‌ها و آیین‌ها، در جامعه ابتدائی یا متمدن، خوردن و آشامیدن بخشی از آداب‌ورسوم جمع را تشکیل می‌دهد که اغلب در قالب سفره‌های آیینی تبلور پیدا می‌کند. برخی از سفره‌های آیینی معمولاً جنبه رسمی داشته و در زمانه‌ای خاص و در اکثر نقاط ایران برپا می‌گردد. از مهم‌ترین سفره‌های آیینی می‌توان به سفره‌های ملی (هفت‌سین)، سفره‌های‌گذار (سفره آق قیون) و سفره‌های نذر اشاره کرد.

موزه باستان‌شناسی

موزه باستان‌شناسی خراسان شمالی که در طبقه فوقانی بنای عمارت مفخم قرار گرفته دارای ۵ بخش اصلی است که متناسب با تقسیم‌بندی ادوار فرهنگی و گاه‌نگاری معیار باستان‌شناختی تحت عنوان بخش پیش‌ازتاریخ، بخش تاریخی، بخش اسلامی، بخش سکه و مهر و بخش مرکز سفال ساماندهی و معرفی‌شده است.

همچنین تالار جنوبی بنا که بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین اتاق عمارت مفخم است تحت عنوان تالار همایش جهت برپائی نشست‌ها، دورسخنی‌ها و گردهمائی‌ها تجهیز گردیده است. این موزه با دارابودن شاخص‌ترین بقایا و آثار برجامانده از دوره‌های مختلف باستان‌شناسی منطقه پذیرای بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان به فرهنگ غنی استان خراسان شمالی است.

بخش پیش‌از تاریخ

این دوران از ابتدا زندگی بشر تا پیش از اختراع خط و نوشتار (هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح) را در برمی‌گیرد. در خراسان شمالی پژوهش‌های اندکی برای شناخت دوران پیش‌ازتاریخ انجام‌شده، اما با توجه به نتایج اندک بررسی‌ها و کاوش‌های انجام‌شده، ازجمله تپه‌های این استان می‌توان به تپه یام فاروج، تپه دوین، تپه ارگ نادری شیروان، تپه قلعه خان، تپه شهر آوا درمانه و سملقان، تپه حیدران، تپه پهلوان جاجرم، تپه دره‌امین‌آباد، تپه قمری اسفراین اشاره نمود.

با انجام کاوش‌های باستان‌شناختی تپه قلعه خان در سال ۱۳۸۵ مدارک بسیاری در خصوص حضور گسترده جوامع انسانی پیش‌ازتاریخ در منطقه دشت سملقان به‌دست‌آمده که تعدادی از یافته‌های باستان‌شناسی آن ازجمله بقایای تدفینی انسان‌های پیش‌ازتاریخ و ظروف سفالین مربوط به این دوره در منتهی الیه ضلع شرقی بندر‌ها معرض نمایش است.

بخش تاریخی

در متون و کتب، دوران تاریخی اصطلاحاً به دوران پس از کشف خط و نگارش در زندگی بشر اطلاق می‌شود که این اتفاق در میان رودان (بین‌النهرین یا عراق امروزی) و ایران در اواخر هزاره چهارم پ. م (۳۱۰۰ سال پیش از میلاد حضرت مسیح (ع) به وقوع پیوست و درروند مطالعات باستان‌شناسی ایران منظور از دوران تاریخی، زمانی از ظهور شاهنشاهی ماد (قرن ۷ پ. م) تا پایان شاهنشاهی ساسانیان (قرن ۷ میلادی) است.

از این دوره‌ها به‌ویژه دوران اشکانی و ساسانی در منطقه شمال خراسان آثار و ابنیه زیادی بجا مانده که نشانگر اهمیت این منطقه در دوره‌های ذکرشده است، قلعه صعلوک و منطقه توی اسفراین، قلعه ارگ بالا و ارگ آلمادوشن بجنورد، تپه بام و محوطه ویرانشهر فاروج، ارگ تاریخی قلعه خان و بنای تاریخی اسپاخو درمانه و سملقان، تپه بردبلند و محوطه حوض خرگوش جاجرم ازجمله مهم‌ترین آثار دوران تاریخی استان هستند.

بخش تاریخی که در ضلع شرقی تالار همایش قرار دارد ظروف سفالی واشیاء مختلف فلزی مربوط به این دوران را که اکثراً از کاوش‌های باستان‌شناسی قلعه خان به‌دست‌آمده‌اند به نمایش گذاشته است.

بخش اسلامی

دوران اسلامی از آغاز فتح ایران توسط مسلمانان و ورود اسلام به ایران آغاز می‌گردد و به سه مرحله قرون اولیه اسلام (سده ۱ تا ۵ هجری قمری)، قرون میانه اسلامی (سده ۶ تا ۹ هجری قمری) و قرون متأخر اسلامی (سده‌های ۱۰ تا پایان حکومت قاجار) تقسیم می‌شود.

در بخش اسلامی موزه نیز آثار واشیاء این دوران در سه اتاق مجزای شرقی، مرکزی و غربی در ضلع شمالی بنای عمارت ساماندهی شده است، آثار چوبی نفیس همچون ضریح (صندوق) و چهار لنگه درب متعلق به بنای آرامگاه شیخ رشیدالدین محمد بیدوازی مربوط به دوران تیموری (۸۷۰ه. ق)، درب چوبی نفیس مقبره بش قارداش با قدمت قاجاری، ظروف سفالین لعاب‌دار زیبا و خمره‌های بزرگ سفالین، صراحی برنجی مرصع‌کاری شده زیبای دوره سلجوقی ازجمله مهم‌ترین‌اشیاء به نمایش درآمده اسلامی در این بخش است.

بخش سکه و مهر

با توجه به اهمیتی که سکه در امر مطالعات تاریخ تمدن هر کشور و منطقه دارد در این موزه قسمت جداگانه‌ای در ضلع جنوبی بنا برای نمایش سکه‌های ارزشمند اختصاص‌داده‌شده است.

مهم‌ترین سکه‌های این بخش به دوران ساسانی و اوایل اسلام در منطقه شمال خراسان تعلق دارد که عمدتاً از حفاری‌های باستان‌شناسی منطقه به‌دست‌آمده و تعدادی هم به اموال بازیافته، اهدایی و یا حاصل از کشفیات اتفاقی است که به معرض نمایش گذاشته شده است.

موزه باستان‌شناسی خراسان شمالی مانند سایر موزه‌های جهان دارای قسمت جداگانه‌ای برای حفظ و نگهداری سکه‌ها و مهر‌های ارزشمند ایران است. در دنیای قدیم و قبل از به‌وجودآمدن سکه معاملات مردم از طریق مبادله کالا صورت می‌گرفته و پایه مقیاس و میزان مبادله کالا چهارپایان بوده‌اند.

در دوران پیدایش فلزات تمدن بشر نیز تکامل خود را طی نمود و بشر از فلزات مختلف مانند مس، برنز طلا و نقره‌اشیایی به اشکال مختلف مانند حلقه و میله قطعات محدود یا چهارگوش و یا به‌صورت تبر و کارد تهیه نمود و وسیله معاوضه برای معاملات قرار گرفت.

سکه‌های به نمایش گذاشته در این غرفه شامل سکه‌هایی از جنس طلا، نقره، برنز، مس متعلق به دوره‌های اشکانی – ساسانی – عرب ساسانی – اوایل اسلام (خلفا) مغولی ۰ ایلخانی – تیموری – صفویه است که اطلاعات ارزشمندی در مورد وضع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دوره خود را به بیننده ارائه می‌کند.

بانک سفال

این بانک برای نگهداری، طبقه‌بندی، طراحی و ‍پژوهش پیرامون سفال‌های مکشوفه از محوطه‌های تاریخی استان مورداستفاده قرار می‌گیرد.

راهرو موزه

راهرو موزه به‌عنوان نمایشگاه عکس‌های قدیمی و مناطق دیدنی استان مورداستفاده قرار می‌گیرد عکس‌های قدیمی موجود در موزه با موضوع شهرها، باغ‌ها، روستا‌ها و بنا‌های تاریخی استان خراسان شمالی در دوره قاجاریه است که برخی از آن‌ها توسط عبدالله قاجار عکاس دربار ناصرالدین‌شاه طی سفر اول و دوم خود از تهران به مشهد گرفته شد.

تالار بزرگ موزه

تالار بزرگ موزه به‌عنوان بزرگ‌ترین اتاق موزه قابلیت نمایش فیلم همایش‌های تخصصی باستان‌شناسی و کنفرانس را دارد.

 

 گزارش اکرم دانش طلب

باشگاه خبرنگاران جوان خراسان شمالی بجنورد