ارتش پهلوی چگونه ژاندارم منطقه شد؟/ رازهای ناگفته یک جنگ پرهزینه

احسان مشکور کارگردان مستند «عملیات دماوند» در آستانه برگزاری آئین رونمایی از این مستند در گفتگو با خبرنگار مهر درباره آن توضیح داد: دهه ۵۰ شمسی به‌عنوان یکی از مقاطع مهم تاریخ ایران شناخته می‌شود و سقوط رژیم پهلوی در صدر این اتفاقات قرار دارد اما همچنان پس از گذشت چندین دهه حرف‌های مهم و کلیدی از قلم تاریخ‌نگاران و دوربین مستندسازان ما جا افتاده است. به نظر می‌رسد با توجه به حجم کتاب‌های نوشته شده درباره این مقاطع و مستندهای تصویری ساخته شده درباره آن سال‌ها، هنوز هم به خوبی آخرین دهه حکومت محمدرضا شاه پهلوی نوشته و تحلیل نشده و مسائل مهمی باقی مانده است که باید پیرامون آن‌ها سخن گفت. مستند «عملیات دماوند» به یکی از ناشناخته‌ترین جنگ‌های تاریخ معاصر ایران (جنگ ظفار)؛ که از سال ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۴ در عمان شکل گرفته، می‌پردازد. در این مستند تلاش شده است؛ به دلایل اصلی حضور ارتش پهلوی در ظفار عمان پرداخته شود.

وی افزود: نکته مهم، که در مستند لحاظ شده، مصاحبه با شاهدان عینی این جنگ همانند امیر شهرام رامتین، محمد بلوری و پیروز مجتهدزاده است. این اثر درواقع تلاش دارد بدون نگاه جانبدارانه، پس از گذشت تقریباً ۵۰ سال، به بازخوانی این پرونده فراموش‌شده بپردازد و پاسخ درست به ابهامات این جنگ بدهد. مستند جنگ ظفار روایتی از شکل‌گیری مناقشه بین حکومت سلطنتی عمان (مسقط) و جبهه آزادی بخش ظفار است و برای نخستین بار، نقش ایران در سرکوب این جنبش آزادی بخش را بازگو می‌کند.

ارتش پهلوی چگونه ژاندارم منطقه شد؟

این مستندساز در تشریح جزئیات بیشتر از روایت «عملیات دماوند» گفت: ایران از اواسط دهه ۴۰ تا اوایل دهه ۵۰ سود زیادی از فروش نفت نصیبش می‌شود؛ از این بابت شاه دست به تقویت ارتش شاهنشاهی میزند. به گونه‌ای که ارتش پهلوی تبدیل به یکی از قدرتمندترین ارتش‌های خاورمیانه می‌شود. از طرفی آمریکا که در جنگ سرد (جنگ ویتنام – جنگ کره)، هزینه زیادی را متحمل شده و دیگر مایل به حضور مستقیم در جنگی نیست؛ طرحی را تحت عنوان «دو ستون – نیکسون» برنامه‌ریزی و اجرا می‌کند. این طرح عامل اصلی افزایش قدرت ارتش پهلوی و حفظ منافع غرب در مناطق مورد نظرشان است. گرایش کشورهای یمن جنوبی و شمالی به شوروی، ترس سقوط حکومت وابسته عمان را در ذهن غربی‌ها دو چندان می‌کند. آمریکا برای جلوگیری از پیشروی دومینوی سقوط کشورهای وابسته به بلوک غرب در خاورمیانه، ایران و عربستان را به عنوان حافظ منافع خود در خاورمیانه انتخاب می‌کند. این تصمیم باعث افزایش فروش تسلیحات نظامی از سوی غرب به ایران می‌شود. ارتش پهلوی، که تبدیل به مجهزترین ارتش منطقه شده و ژاندارم منطقه خوانده می‌شود؛ باید نقش خود را در صورت لزوم به نحو احسن ایفا کند.

مشکور ادامه داد: اوایل دهه ۴۰ مردم ایالت ظفار، به علت عقب ماندگی و نابرابری بیش از حد منطقه زندگیشان نسبت به سایر نقاط کشور، علیه سلطان عمان یعنی سلطان سعید بن تیمور، شورش می‌کنند. این قیام چندین بار از سوی نیروهای مستشاری انگلیس در عمان سرکوب می‌شود. اما اواخر سال ۱۳۴۸ مردم ظفار با کمک یمن جنوبی، جنبشی قوی‌تر از قبل تشکیل می‌دهند و تقریباً تمامی عمان را اشغال می‌کنند. اقدامات بازدارنده انگلیسی‌ها و پسر سلطان سعید (سلطان قابوس) علیه جنبش ظفار، جوابگو نیست و به همین دلیل پای ایران به خاک عمان باز می‌شود. اهمیت استراتژیک تنگه هرمز برای ایران و رابطه مستقیم آن منطقه، با فروش نفت به غرب؛ مهم‌ترین دلیل عنوان شده از سوی شاه ایران است؛ تا این قیام را طی ۴ سال (از سال ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۴) تماماً سرکوب کند. پشت پرده ماجرای ظفار، به هیچ عنوان، به گونه‌ای که حکومت پهلوی آن زمان نشان می‌داد نیست.

وی افزود: حضور نظامی ایران در عمان، تقریباً پس از ۲ سال بایکوت خبری در رسانه‌های ملی، علنی می‌شود؛ اما خبری از تلفات بی‌شمار ایرانیان نیست. از طرفی پشت پرده ماجرای حضور ارتش ایران در عمان، انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها هستند؛ که لزوم ورود ایران به ظفار را، به شکل‌های متفاوتی به شاه تاکید می‌کنند. حکومت وقت این موضوع را پنهان می‌کند؛ اما محمد بلوری سردبیر وقت بخش حوادث روزنامه کیهان در سال ۱۳۵۴ به صورت تصادفی در یکی گزارش‌های ویژه خود، به این ماجرا اشاره می‌کند و مورد بازخواست ساواک قرار می‌گیرد.

چگونه می‌توان این جنگ را ذیل منافع ملی ایران دانست؟

کارگردان مستند «عملیات دماوند» در ادامه گفت: مهم‌ترین هدف از ساخت مستند عملیات دماوند، نشان دادن حضور ایران در جنگی هست که تقریباً هیچ آورده جدی برای ما ندارد و در ذیل منافع غرب مشخصاً آمریکا و انگلیس جای دارد. افرادی در زمانه ما جنگ ظفار را مشابه جنگ ایران در برابر داعش می‌دانند، که این برداشت هم از سوی ما با ساختن این مستند پذیرفته نیست. بحث راجع به این موضوع مفصل است و اینجا تنها می‌توان به چند گزاره مهم، در این زمینه اشاره کرد. چگونه می‌توان حضور ارتش ایران در جنگ فاجعه بار ویتنام در سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۰ در قالب اعزام خلبان‌های ارتش و چندین فانتوم به ویتنام، جدایی استان چهاردهم یعنی بحرین در سال ۱۳۵۱ از ایران و سرکوب جنبش آزادی بخش ظفار را ذیل منافع ملی، مردم ایران دانست؟

وی افزود: نکته مهم و تعجب برانگیز، تعداد تلفات این جنگ است که تا الان هیچ گونه اطلاعات شفاف و مشخصی از سوی ارتش در مورد جنگ ظفار اعلام نشده است. میزان هزینه‌ها و کمک‌های نظامی ایران در عمان دقیقاً مشخص نیست، اما حجم وسیع عملیات‌های ارتش، تدارکات وسیع و پرداخت‌های مالی هنگفت به افسران و سربازان ایرانی، ایجاد خوابگاه‌ها و اتاق‌های استراحت مجلل، دعوت از رقاصان و هنرپیشگان و خوانندگان مشهور جهت برپایی برنامه برای افسران و سربازان ایرانی به سبک ارتش آمریکا و نیز حجم بالای مهمات و ادوات ارسالی نشان دهنده هزینه‌های میلیارد دلاری ایران در جنگ ظفار است. در این جنگ بیش از ۲۰ هزار سرباز ایرانی در واحدهای گوناگون و در مقاطع زمانی متفاوت تا سال ۱۳۵۴ ارتش عمان را برای سرکوب چریک‌های ظفاری، یاری دادند.

مشکور تأکید کرد: در زمان پژوهش مستند «عملیات دماوند» بارها از زبان افسران بازنشسته ارتش ایران، که در جنگ ظفار حضور داشتند، شنیدیم که ظفار، جنگی پرافتخار و قابل ستایش برای کشورمان است! گویا هنوز اختلاف نظر بسیار، بین افسران ارتش جمهوری اسلامی ایران در این مورد وجود دارد و این موضوع، مانع انتقال تاریخ شفاهی جنگ ظفار به نسل جدید ایران شده است. اهمیت این جنگ باعث می‌شود، تعداد جلسات کارشناسی برای واکاوی حضور ارتش پهلوی در عمان برگزار شود؛ تا شبهات موجود در این پرونده فراموش شده رفع شود.

وی افزود: مستند عملیات دماوند به بررسی تفکرات و تحلیل‌ها درباره جنگی می‌پردازد، که از جهانی دو قطبی زاده شده است و فقط با در نظر داشتن و درک درست فضای موجود آن زمان، می‌توان تمامی تصمیمات کشورهای جهان سومی را درک کرد. امیدوارم این مستند مورد توجه مخاطبین و علاقمندان قرار بگیرد و جریان ساز شود و ان‌شالله بنده توانسته باشم پرونده‌ای فراموش شده در تاریخ معاصر ایران را با نگاهی نو و متفاوت بررسی کنم. این مستند تلاش کرده است هم به مسائل نظامی و استراتژیک ایران در پیش از انقلاب اشاره کند و هم سیاست خارجی ایران در منطقه را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

رونمایی از مستند «عملیات دماوند» امشب شنبه ۲۵ تیرماه ۱۴۰۱ در سالن مهر حوزه هنری با حضور کارشناسان انجام خواهد شد و حضور برای علاقمندان آزاد است.