در خدمت و خیانت گابریل گارسیا مارکز

البته در مورد هر دو صفت هم درست می گفتند. آن زمان زیاد می خوابیدم. تمام مدت هم کتاب های مارکز را می خواندم. رمان ها، و البته داستان های کوتاه و آثار غیر داستانی اش را که این دو بیشتر به مذاقم خوش می آمد. مجموعه های متنوع از داستان های کوتاه اش با ترجمه های مختلف و متن انگلیسی به اضافه یادداشت های پنج ساله، سه ساله و بعد هم بیوگرافی شورانگیزش که به فارسی زنده ام که روایت کنم ترجمه شده بود.

بدون خستگی و با اشتیاق تمام. آخرین کتابی که در رابطه با مارکز خواندم، مصاحبه هایش با اسپرنفیلد بود که برادرم شهاب ترجمه کرده بود و انگار دو سه ماهی است وارد بازار شده است. زنان، خرافات و سلیقه ها. یادم هست که اشتیاق ام به مارکز با کتابی مشابه این آغاز شد. بوی درخت گویاو که لیلی گلستان و صفیه روحی ( اگر اشتباه نکنم ) ترجمه کرده بودند و لبریز بود از شگفتی. بخش های زیادی از آن مصاحبه ها هنوز هم در ذهنم هست بخصوص قسمت هایی که شخص پلینیو مندوزا خودش از خاطرات مارکز روایت کرده بود و فاصله میان گفتگوها را پر می کرد. این حتی از خود گفتگوها هم تاثیرگذارتر بود.

بدون تردید، برای سال های متمادی، گابریل گارسیا مارکز استاد من در ادبیات و البته هم دم و هم نشین من بود. برایم هیچ اهمیتی نداشت که جریان ادبی جهان و ایران به کدام سمت و سو می رود و اینکه تب مارکز هم مثل تب های ادبی و هنری دیگر، سال هاست که فروکش کرده است. مثل یک دانشجوی خوب، به قصد آموختن می خواندم و به قصد آموختن روی خوانده هایم فکر می کردم. بعد هم که شروع کردم به نوشتن به شیوه مارکز. نه رئالیسم جادویی به معنای عام که لبریز باشد از حوادث به ظاهر غیرقابل باور در دل واقعیات مستند سازی شده. این را روبنای کار او می دانستم. درس های به معنی واقعی عمیق تری از مارکز گرفته بودم. نظیر درس هایی که قبلا از چخوف، همینگوی، سالینجر، بابل و دیگران هم گرفته بودم. همان هایی که استادان واقعی من محسوب می شدند و آنقدر کتاب هایشان را خوانده بودم که تکه تکه شده بود. چه کسی می تواند ادعا کند که وجود چنین استادانی یک نعمت واقعی نیست. بخصوص در ایران و دهه های گذشته که ادبیات خلاق هنوز پا به عرصه حیات نگذاشته بود و اکثرا آن را با داستان نویسی یکی می دانستند. با وجود این، استاد تمام عیاری مثل گابریل گارسیا مارکز، با همه خدماتی که به من کرد، خیانت های زیادی هم در حق ام روا داشت. هیچگاه جرات نکرده ام به سبب این خیانت ها او را گناهکار بدانم. شاید این اولین بار باشد که به جز درون خودم در جای دیگر سربسته به آن اشاره می کنم. امیدوارم روح آسمانی نویسنده به این سبب از من رنجیده خاطر نشود.

به همه موارد که نمی شود اشاره کرد. اما از جمله آنچه از مارکز آموختم و البته بلای جانم شد، نگارش داستان های دشوار بود. زمانی که رد خون توی برف و یا فقط آمده ام یک تلفن بکنم را می خواندم از همان بار نخست متوجه جنون خودآزاری این آدم شدم. خواب نیمروز سه شنبه و ماجرای ارندیرای ساده دل و مادربزرگ سنگ دل اش این برداشت حسی را به یقین عقلی تبدیل کرد. نوشتن این داستان ها به هیچ عنوان آسان نبود و تحت تاثیر بازخوانی مکرر آن ها به این صرافت افتادم که می بایست به همین شیوه کار کنم. می بایست دشوار بنویسم و خدا می داند که این دشوار نویسی چطور بلای جان من شد. البته دشوار نویسی مارکز تنها به انتخاب مضامین دشوار محدود نمی شد ( آنچه در این داستان ها به چشم می خورد). فقط کافی است یک نفر گزارش یک قتل را بخواند تا به صبر و حوصله نویسنده در جمع آوری ذره ذره، پیرایش و تدوین به معنی واقعی ریزبینانه اطلاعات پی ببرد. بعد که مجموعه دوازده گانه را خواندم، بیشتر به این دو ویژگی واقف شدم. دوازده داستانی که هجده سال طول کشیده بود از کار دربیاید و حتی شرح و تفسیر نویسنده بر این داستان ها لازم نبود که انسان درک کند که به همین زمان هم نیاز داشته است. بلی. از مارکز آموختم که با حوصله و دقت و وسواس جمع آوری اطلاعات کنم. مثل یک متخصص علوم، داده پردازی نمایم و در نهایت طوری بنویسم که حتی یک خط هم نشود از آن حذف کرد. ضمن این که به سمت مضامین دشوار بروم و تلاش خود را روی این مضامین پیاده کنم.

فکر می کنم استاد مارکز از همین جا تیر خلاص را به شقیقه آینده من شلیک کرد. ماه ها برای هر داستان صرف وقت می کردم و از درون عرق می ریختم. با مشکلات بسیار مواجه می شدم و مجبور می شدم مدام از صفر شروع کنم. بعد هم که به فرض چیزی درمی آمد کسی متوجه نمی شد. اهمیتی نمی داد. دانشگاه ها که در بند نظریات و تئوری ها بودند و بیرون از دانشگاه هم که خورشید مارکز غروب کرده بود و جامعه ادبی به دنبال چهره های جدید می گشت. نتیجه تلاش جانکاه من نوشته هایی شد که در بایگانی ام خاک می خورد. راستش را بگویم یکی دو باری که سعی کردم به بازی منحوس اثبات و ثبوت روی بیاورم چنان توی ذوق ام خورد که آثارش مثل آثار بیگ بنگ کماکان باقی است. موج دلسردی و خشم و سرخوردگی هنوز دیوانه وار به در و دیوار ذهن ام می زند و اعصابم را خرد می کند. حالا نمی شد سال ها وقتم را به این شیوه تلف نکنم؟

زمانی نهایت آرزویم بود که به حد و حدود داستان ها و مقاله – داستان های مارکز برسم. البته که نرسیدم. در مواردی اندک تا حدی نزدیک شدم ولی رسیدن ممکن نبود. بهرحال من که آن اراده خوف انگیز را نداشتم که بر گرسنگی، سرگردانی و هزار مشکل پیدا و پنهان دیگر غلبه کند و در حالی که دارد شاهکارهای خود را روانه سطل زباله می کند، روزی سه پاکت سیگار بکشد، تخت کفش هایش چند سانتی متر سوراخ داشته باشد و در متروی پاریس گدایی کند! با این وجود همانطور که گفتم در مواردی نزدیک شدم و خدا می داند که در ابتدا از این پیشرفت جهش وار چقدر احساس شور و شعف کردم. انگار که قله اورست را فتح کرده باشم.

با این وجود رفته رفته دریافتم که مسئله شهرت به معنی واقعی جدی است. خوشبختانه مارکز نوبل ادبی گرفت و فرصتی پیدا کرد که خودش را مطرح کند. زبان او اسپانیولی بود و چرخش تفکر و اندیشه و هنر در جوامع اسپانیولی زبان قابل تحسین است. شاید در این میان نقش اردوگاه شرق و متخصصان جنگ های تبلیغاتی هم در به راه انداختن شهرت افسانه ای او بی تاثیر نبوده باشد. از این نظر رنج مارکز به فرجامی خوش رسید که بی تردید مستحق آن بود. اما برای یک نوآموز و دانشجو مثل من این ها دست نیافتنی بود و این مزید علت شد که به مرور حرصم بگیرد و استاد بی بدیل خودم را یک خیانت کار بدانم که مرا در مسیری عالی هدایت کرده ولی بعد روی خود را گردانده و رفته است. من مانده ام و تنهایی و یک مشت نوشته در بایگانی مانده. آن هم بایگانی راکد.

هر ورزشکاری می داند که با تمرین های سخت ورزشی عضلاتش ورزیده می شود و مهارت اش افزایش می یابد. زمانی در کلاس های نویسندگی، می خواهم دانشجویان را به تمرین های سخت وادارم. از آن نوع که مربی ها سخت گیر ورزشی در باشگاه به ورزشکارها می دهند. از آن نوع که شخص گابریل گارسیا مارکز مرا به انجام آن ها وادار می کرد. با وجود این جلوی خودم را می گیرم. نمی خواهم به بلای کمال طلبی دچار شوند و بعد به تنهایی و انزوا بیفتند. روح جوان ها بسیار حساس و شکستنی است. با وجود این اعتراف می کنم که زمانی پیش امد که همین دانشجویان جوان مطالبی – تا حدی اندک - در حد زیبای خفته و هواپیما و یا ماریوس دوس پراسه رس، نوشتند. خدا می داند که موقع خواندن این مطالب چقدر خوشحال شدم و احساس غرور کردم. انگار که عصاره هنر مارکز از صافی من گذشته و ذهن تشنه این جوانان به معنی واقعی مستعد ریخته شده باشد.

نمی توانستم خویشتن دار باشم. از صمیم قلب به آن ها تبریک می گفتم ولی طوری که دلشان نشکند حالی شان می کردم که اینطور کار کردن تنهایی به همراه دارد و این تنهایی به معنی تبعید به یک انزوای خرد کننده است. ما یک جمع کوچک گمنام هستیم. فارسی زبان و دور از پروپاگاندهای رسانه ای. باید تصمیم بگیرند. اگر می خواهند به قول معروف برای دل خودشان بنویسند که بی تردید مشوق آن ها خواهم بود و البته به خود می بالم که توانسته ام خدمتی بکنم. اما اگر می خواهند سری توی سرها در بیاورند، شاید بعدها مرا به سبب خیانتی که در حق شان کرده ام نبخشند. همانطور که من هنوز هم نتوانسته ام گابریل گارسیا مارکز را ببخشم.

درست مثل عاشقی که جفای معشوق را دیده باشد. اگر عاشق نبود طوری با مسئله کنار می آمد ولی عشق منطق نمی شناسد. انتخاب با آن هاست ولی در مقام عقل راه دوم را پیشنهاد می کنم. بر خلاف نظر شخصیت زیبای خفته و هواپیما که موقع کنترل بلیط و پاسپورت از مامور مربوطه سوال می کند که به عشق در یک نگاه اعتقاد دارد یا خیر و بر خلاف پاسخ او که معلوم است که دارد. غیر از این نمی شود! من به این گونه عشق معتقد نیستم و شاید این عدم اعتقاد من ناشی از تناقض تجارب من باشد. آنچه که جراحت آن مثل یک زخم دردناک ترمیم نیافته هنوز هم با من باقی است.