شرط بلوغ فناوری در صنعت نفت چیست

خبرگزاری مهر - گروه دانش و فناوری؛ میترا سعیدی کیا: مقام معظم رهبری از ابتدای سال ۱۴۰۱ و همزمان با اعلام شعار سال تحت عنوان «تولید، دانش بنیان؛ اشتغال آفرین»، حرکت به سمت دانش اقتصاد دانش بنیان را به نفع کشور خواندند و تاکید کردند: «به طور قاطع باید به سمت اقتصاد دانش‌بنیان حرکت بکنیم؛ یعنی اینکه دانش و فناوری پیشرفته نقش‌آفرینیِ فراوان و کاملی داشته باشد در همه عرصه‌های تولید. اگر ما این سیاست را دنبال کردیم و دانش را پایه و زمینه اقتصاد کشور قرار دادیم و بنگاه‌های اقتصاد دانش‌بنیان را افزایش دادیم، منافع زیادی برای کشور و برای اقتصاد کشور خواهد داشت.»

«توجه ویژه به دانش‌بنیان شدن صنایع بزرگ» از دیگر نکاتی بوده که رهبر انقلاب به آن اشاره کردند و گفتند: در سال‌های اخیر هزاران بنگاه دانش‌بنیانِ کوچک و متوسط به‌وجود آمده است، اما در مورد دانش‌بنیان شدن صنایع بزرگ غفلت شده است. ایشان معتقدند شرکت‌های دانش‌بنیان کارآمد داخلی می‌توانند نیازهای ما را در صنایع بزرگ همچون نفت برآورده کنند.

از سوی دیگر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری هم از ابتدای امسال همزمان با تعیین شعار، به صورت جدی موضوع «نفت» را در اولویت قرار داده به طوریکه برای فراهم آوری زمینه بروز و ظهور فناوری و نوآوری در بخش‌های گوناگون صنعت نفت و گاز تفاهم نامه‌ای با وزارت نفت به امضا رسانده است. لذا برای این منظور، کارگروهی تشکیل شده تا برنامه ریزی های لازم برای رفع چالشهای حوزه نفتی به واسطه دانش بنیان‌ها انجام گیرد.

در راستای اهمیت تأکیدات رهبری به موضوع نفت، ضرورت عدم غفلت از این صنعت بزرگ و برنامه ریزی های دستگاه‌های دولتی و اجرایی برای استفاده از ظرفیت‌های فناوری داخلی در صنعت نفت و گاز در صدد برآمدیم تا به بررسی چالش‌ها و معضلات دانش بنیان‌های حوزه نفتی از دیدگاه مدیران فعال این عرصه بپردازیم.

هومن کریمی، مدیرعامل یک شرکت دانش بنیان فعال در عرصه کسب دانش فنی و تولید انواع کاتالیست های نفت، گاز، پتروشیمی و فولاد و پیام خلیلی، نایب رئیس انجمن سازندگان تجهیزات صنعتی نفت ایران و مدیرعامل یک شرکت دانش بنیان فعال در حوزه ساخت شیرآلات کاربردی در صنعت نفت در گفتگو با مهر به بررسی این موضوع پرداختند.

مشروح این گفتگو را در زیر می‌خوانیم:

*در ابتدا درباره نوع فعالیت و تولیدات دانش بنیان خود در حوزه نفت و گاز بفرمائید. این محصولات چه جایگاهی از نظر تکنولوژی در ایران و دنیا دارند و بهره برداری از آنها چه نقشی در صنعت ایفا خواهد کرد.

کریمی: ما در این شرکت دانش بنیان به کسب دانش فنی و تولید انواع کاتالیست های نفت، گاز، پتروشیمی و فولاد پرداختیم؛ این محصولات صد درصد مبتنی بر فناوری هستند و تولید آنها جز ۵ دانش برتر دنیا محسوب می‌شود. از نظر قیمت گذاری، نفوذی که تولید کاتالیست در دنیا دارد، بیش از ۵-۴ هزار میلیارد دلار است به همین واسطه طراحی و ساخت آن از اهمیت بالایی برخوردار است.

خلیلی: مجموعه ما یک قدمت ۴۲ ساله دارد و در حوزه تجهیزات صنعت نفت فعالیت می‌کند؛ در واقع عمده فعالیت‌های این شرکت تاکنون به صورت تخصصی در حوزه شیرآلات کاربردی در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی بوده و اکنون جز بزرگترین تولیدکنندگان این صنعت محسوب می‌شویم. البته چند صباحی است دامنه کسب و کارمان را بسط داده ایم و به تولید پمپ‌های مختلف مورد نیاز صنعت نفت پرداختیم. همچنین وارد پروژ ه های EPC (قراردادهایی با مسئولیت طراحی، تدارکات، ساخت، راه اندازی و تحویل یک پروژه) شده ایم.

شیرآلات از تجهیزات با ارزش بالا در صنعت نفت، گاز، پتروشیمی، نیروگاهی و … محسوب می‌شود و سهم بالغ بر ۵ درصد ارزش سرمایه گذاری یک طرح را به خود اختصاص می‌دهد؛ این شیرآلات تنوع بسیار بالایی دارند که خوشبختانه توانسته ایم طی یک دهه گذشته محصولات بسیار جدیدی را در سبد محصولاتمان اضافه کنیم و محصولات دانش بنیانی را در مجموعه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به تأیید رسانده و در رتبه یک شرکت‌های دانش بنیان تولیدی قرار بگیریم. برخی از این شیرآلات (وَلو ها)، تجهیزات خاصی هستند که تا دمای منفی ۱۹۶ درجه سانتیگراد باید در محل پروژه قرار گیرند.

یکی دیگر از وَلوهایی که طی یکی دو سال اخیر به سبد محصولاتمان اضافه شده، شیرآلات تورکاندوئیک بوده که برای خط انتقال است؛ ما توانستیم در این شرکت از این شیرآلات ۴۲ اینچی در خط راهبردی گروه جاسک استفاده کنیم؛ ارتفاع این شیرآلات ۸ متر بوده و بالغ بر ۲۸ تن وزن دارند که این افتخار را داشتیم برای اولین بار ۳۰ ولو را در خط لوله گروه جاسک انتقال دهیم.

این محصولات تاکنون وارداتی بوده اند و همه محصولاتی که تولید کردیم برای اولین بار در کشور به تولید رسیده اند. خوشبختانه در مجموعه انجمن سازندگان تجهیزات صنعتی نفت ایران، کمیته‌های تخصصی داریم که یکی از این کمیته‌ها، کمیته تخصصی شیرآلات است. بیش از ۵۰-۴۰ شرکت عضو این کمیته هستند و با اطمینان خاطر می‌گوئیم که از بُعد فناوری و سطح دانش فنی، بیش از ۷۰ تا ۷۵ درصد توانایی ساخت این شیرآلات مورد نیاز کشور را در اختیار داریم.

*پتانسیل رفع نیازهای کشور در این حوزه توسط تولیدات داخل چقدر است؟

بالغ بر ۷۰ درصد نیازهای صنعت نفت کشور در انجمن سازندگان تجهیزات نفت ایران قابلیت تحقق دارد و این ظرفیت و پتانسیل در تمامی این اعضا وجود دارد. حتی اگر این اعتماد و فضا در اختیار سازندگان انجمن قرار بگیرد، امکان افزایش ظرفیت و بومی سازی دانش فنی بیشتر از وضع فعلی نیز وجود خواهد داشت.

*تولید چنین محصولاتی چقدر توانسته در صرفه جویی ارزی تأثیر داشته باشد؟

خلیلی: بر اساس برآوردها، ارزش بازار تولید این شیرآلات در شرایط خوشبینانه به یک میلیارد دلار در سال می‌رسد ولی در شرایطی که دچار تحریم‌ها هستیم و سطح سرمایه گذاری در کشور نسبتاً کاهش پیدا کرده، این عدد بالای ۴۰۰-۳۰۰ میلیون دلار در سال است؛ هر چقدر سهم تولید داخل بیشتر شود، صرفه جویی ارزی بیشتری به دنبال خواهد داشت. قطع به یقین میزان صرفه جویی ارزی با تولید و بومی سازی تجهیزات شیرآلات موردنیاز صنعت نفت در کشور بیش از ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیون دلار است.

*محصولاتی که عنوان کردید جز محصولات‌های-تک و کاربردی در صنعت نفت هستند و کشور ما نیز از منابع و ذخایر خدادادی نفت و گاز بهره مند است اما با این حال آن طور که باید و شاید بهره برداری از این منابع و یا استفاده از تکنولوژی در صنعت نفت و گاز رخ نداده است. دلیل آن چیست؟

خلیلی: کشور ما وقتی چنین ذخایر و سرمایه‌های خدادادی را در چه در حوزه نفت و گاز و چه در حوزه معدن دارد باید بتواند از این سرمایه با یک ارزش افزوده چندین برابری بهره ببرد، از این رو لازم است مجهز به دانش فنی و تکنولوژی باشیم تا با کمک دانش بتوانیم از این منابع خدادادی ارزش افزوده چند برابری خلق کنیم.

اگر اکنون این سطح ارزش افزوده پایین است، نشان از خام فروشی یا نیمه خام فروشی بوده و اینکه سطح بلوغ فناوری در کشور ما به حد قابل قبولی نرسیده است که بتوانیم از آنها به خوبی بهره ببریم. علیرغم اینکه نزدیک به ۷ هزار شرکت دانش بنیان در کشور داریم اما سهم این ۷ هزار شرکت در GDP کشور قریب به یک درصد است، البته شاید یکی از دلایل این باشد که شرکتها عموماً نوپا هستند.

شرکت‌های بزرگ ما، شرکت‌هایی که سهم بازار قابل توجهی را در اختیار دارند و سهم تولید ناخالص آنها بالا است، هنوز رویکرد دانشی را در خودشان به وجود نیاورده اند.

می‌توان امیدوار بود که قطعاً طی یک دهه آینده روند رو به رشدی خواهیم داشت به طوریکه این شرکتها سهم قابل توجهی از اقتصاد کشور را به خودشان اختصاص می‌دهند. در عین حال نیاز است شرکت‌هایی که اکنون هم در عرصه رقابت در بازار سهم بازار خوبی دارند، خودشان را به حوزه دانش، دانش فنی مجهز کرده و با بالا بردن سطح دانش فنی، از خام فروشی و نیمه خام فروشی جلوگیری کنند.

تفاوتی بین «دانش بنیانی» و «دانش محوری» وجود دارد؛ محصول دانش بنیان، محصولی است دانش پایه؛ اینجا یک اصطلاح ناصحیحی اتفاق افتاده که شرکت‌ها را دانش بنیان لقب می‌دهیم و این درست نیست چون ممکن است این شرکت اصلاً دانش محور نباشد و رویکرد دانشی هم نداشته باشد اما محصول دانش بنیان تولید می‌کند. دانش محوری یعنی اینکه چگونه از ابزارها و دارایی‌های دانشی برای خلق ثروت بهره بگیریم؛ از این رو، دانش بنیان با دانش محور تفاوت دارد.

رویکرد مفهوم دانش بنیانی که در این یک دهه گذشته شکل گرفته، ناظر به محصول است، نه سازمان، نه سبک مدیریت و رهبری آن؛ بسیاری از شرکتها خدماتی هستند که دانش بنیان نیستند.

اکنون در حوزه خدمات امکان ارزیابی دانش بنیان‌ها را نداریم و هنوز سازوکار و ساختار ارزیابی برای دانش بنیان شدن شرکت‌های خدماتی وجود ندارد؛ در حال حاضر تولید و محصول مد نظر است؛ مفهوم دانش بنیان برای محصول اطلاق درستی است ولی به نظر من برای ارزیابی شرکتها اصلاحاتی نیاز است. چون بین دانش بنیان بودن و دانش محور بودن تفاوت ماهوی بسیار زیادی وجود دارد. شرکت‌هایی داریم که بسیار هم سنتی اداره می‌شوند ولی محصولی را تولید کرده اند که به آن دانش بنیان می‌گویند؛ به نظر من شرکت دانش بنیان اصطلاح ناصحیحی است و فکر می‌کنم باید تفکر و سبک مدیریت را «دانش محور» کرد تا بتوانیم با استفاده از ظرفیت و دارایی دانشی از آنها خلق ثروت کنیم.

تفاوت شرکت‌های دانش محور با شرکت‌های سنتی در ارزش سهامشان است. ما متأسفانه هنوز با دانش محور شدن فاصله زیادی داریم و سازمان‌های ما هنوز رویکرد دانش محوری شأن خیلی پررنگ نشده است.