حشر‌ه‌ای کوچک با سهمی بزرگ در حیات سیاره: چگونه از نابودی زنبورها جلوگیری کنیم؟

زنبو‌رها در حال نابودی هستند. آفت‌کش‌ها، از بین رفتن زیستگاه‌هایشان، تک‌کشت‌‌شدن زمین‌های کشاورزی، گسترش استفاده از آفات، بیماری‌ها و تغییرات آب و هوایی زندگی و جمعیت زنبورها را بیشتر از همیشه در معرض تهدید قرارداده است.

اگر زنبورها بمیرند، این محیط زیست، غذا و کشاورزی ما هستند که تاوانش را خواهند داد. در واقع، زنبورها فقط عسل تولید نمی کنند: یک سوم غذاهایی که معمولاً مصرف می‌کنیم, مانند سیب، توت فرنگی، گوجه فرنگی و بادام وغیره و بهره وری ۷۵ درصد از محصولات کشاورزی اصلی ما به گرده افشانی آنها بستگی دارد.

احمد از استان مازندران می‌گوید در پنج سال اخیر تنش‌های دمایی جدی را تجربه کردیم. فصل‌های بهارمان انگار کوتاه شده است. دوره گلدهی درختان کوتاه شده است. ما مشکلات خیلی جدی داریم و گاهی با خودم فکر می‌کنم زنبورداری در استان ما زمانی شغلی خوب و پردرآمد بود دیگر بازاری ندارد و کار بسیار سختی شده است. دولت قدر و قیمت زنبور را نمی‌شناسد حتی خود سازمان زیست.

چرا زنبورها مهم هستند؟

زنبورهای عسل به دلیل گرده‌افشانی و کمک به پایداری اکوسیستم برای انسان‌ها نقش حیاتی دارند. بنا به گزارش سازمان ملل یک دهه پیش درباره بحران گرده‌افشانی، زنبور‌ها و سایر گونه‌های گرده‌افشان نظیر پروانه‌ها، سوسک‌ها و یا پرنده‌ها، سالانه در حدود ۱۵۳میلیارد یورو به اقتصاد انسانی کمک می‌کنند، که این در حدود ۹,۵ درصد از تمام اعتبار تولیدات غذایی انسان است. از میان ۱۰۰ گونه‌ غله‌ای که در حدود ۹۰ درصد از آذوقه غذایی جهان را تأمین می‌کنند، حدود ۷۰ درصدشان توسط زنبور‌ها گرده‌افشانی‌ می‌شوند.

زنبورداری و زنبورستان‌ها

در ایران تا آنجا که اسناد نشان می‌دهد در فاصله سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ زنبورداری شکل و فرم گرفت. روشن است که با گذر زمان این شغل کم کم از فرم سنتی خود خارج شد و به موقعیت امروز رسید.

درست است که استان‌های شمالی کشور از گلستان تا گیلان به خاطر موقعیت جغرافیایی سبز و پرباران و فراوانی گل و گیاه برای این شغل بسیار مناسب و مساعد هستند اما بنا به آمار سازمان جهاد کشاورزی، استان آذربایجان شرقی را می‌توان قطب زنبورداری ایران دانست (تصویر یک) استانهای آذربایجان شرقی و غربی, در تعداد کندوهای زنبورعسل درمقام نخست هستند (تصویر دو). این آمار از آنجا اهمیت دارد که برای بررسی سهم اشتغال و تاثیر حوادث طبیعی و اثر تغییرات اقلیمی بر زنبورها و زنبورداری قابل استناد است.

تصویر یک ــ توزیع نسبی زنبورستان‌های کشور به تفکیک پنج استان برتر

تاثیر تغییر اقلیم و خشکسالی

تنشهای دمایی بر زنبورها وچرخه کار زنبورداران تاثیر مستقیم و غیر‌مستقیم دارند.

تاثیر مستقیم:

کوتاه شدن دوره های متعادل هوا و به طور کلی فصل بهار تجربه گزارش دشه زنبورداران در بخشهای زیادی از ایران است. با گرم شدن ناگهانی هوا در اسفندماه زنبور فعالیت خود را شروع میکند و دامنه فعالیتش در تولید لارو و ذخیره غذا افزایش می‌یابد و با یک شوک سرمایی پیش بینی نشده هم لاروها از بین می‌رود و کندو بیمار می‌شود و هم زنبوردار نمی‌تواند تغذیه کندو را مدیریت کند. سردی زودهنگام هم باعث میشود زنبورها بیشتر از ذخیره عسل کندو استفاده کنند و بازدهی کندو کاهش می‌یابد. هرچند دوره مفید زنبورداری در استان‌های سردسیر و گرمسیر متفاوت است اما شوک گرمایی و سرمایی برای آنها مشترک است.

غیر مستقیم:

دوره گلدهی درختان و گیاهان که اغذیه اصلی زنبورها هستند تغییر کرده و اغلب کوتاه شده است. پویا از ساری می‌گوید درختان نمدار که درختان شهددار هستند پیش از این ۳۰ روز دوره گلدهی داشتند و حالا این زمان به نصف کاهش پیدا کرده و ما اغلب مجبور به کوچ اجباری کندو و جابجایی زودهنگام آن می‌شویم و یا مجبوریم زنبور را با آب شکر تغذیه کنیم. پوشش گیاهی از پس خشکسالی‌های طولانی حتی دراستان‌های با نرخ بارش بیش از متوسط کشوری باعث از بین رفتن پوشش گیاهان شده است.

تصویر دو ــ توزیع نسبی کندوهای کشور به تفکیک پنج استان برتر در سال ۱۳۹۷

جهادسازندگی و موانع نادیده

در ایران هیچ نهاد و سازمان مطلعی متولی حمایت از زنبورداران نیست. واردات ملکه و بخش زیادی از داروها ممنوع شده است و به گفته بسیاری از زنبورداران این شرایط یک مافیا در این حوزه به وجود آورده که باعث گسترش پرورش ملکه‌های ضعیف و بیمار شده است. بازار سیاه در دارو و فروش ملکه‌های کم کیفیت شکل گرفته است که به راحتی ناقل بیماری هستند و عاملی شدند در از بین رفتن حاصل زحمت زنبورداران.

به‌علاوه تخصص در شناسایی بیماری‌های زنبور خیلی کم است و داروهای مورد نیاز هم به راحتی در دسترس نیست. ابزار و وسایل زنبورداری نیز با قیمت زیادی در دسترس زنبوردار است. شرکت‌های خصوصی بدون نظارت و کنترل، و به شکلی نه چندان تخصصی و متناسب با دانش روز، خدمات بسیار گرانی را ارائه می‌کنند. زنبورداران هیچ یارانه‌ای در تهیه وسایل یا شکر مورد نیا‌زشان دریافت نمی‌کنند.

https://www.radiozamaneh.com/701141/

 در واقع با این شرایط دسترسی به دانش و تکنولوژی در این حوزه می‌توان گفت زنبورداری همچنان به شکلی کاملا سنتی در ایران اداره می‌شود.

اما سازمان جهاد کشاورزی به دلایلی دیگر نیز سبب آسیب و زیان به زنبورو زنبورداری در ایران است. سم‌پاشی گسترده و بدون نظارت مزارع و باغات هم یکی از مهمترین دلایل کاهش کندوها و کم جمعیت شدن جامعه زنبورها در ایران شده است. جهاد کشاورزی نظارت کافی بر استفاده از سموم قوی و غیرمجاز ندارد. بخش زیادی از حشرات مفید مثل کفشدوزک‌ها از بین رفته اند و شته‌های درختی در نبود آنها به شدت افزایش یافتند. این سموم نه تنها آبزیان و جوندگان و حشرات مفید را از بین می‌برد بلکه در برگ و گل و میوه درختان و گیاهان نیز ذخیره می‌شود.

در یک نمونه در فروردین امسال سم‌پاشی درختان دراصفهان باعث مرگ تعداد زیادی زنبورعسل شد. درحالیکه برنامه‌های حمایتی جهانی فراوانی در حفاظت از زنبورها وضع و اجرا می‌شود در ایران مسئولین حتی در مورد ساده ای مثل سم پاشی نیز قوانین سخت گیرانه ای اعمال نمی‌کنند. گلستان حدود ۷۰۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی و باغی دارد که مستعد تولید عسل هستند.

به عنوان مثال این استان رتبه نخست کشت کلزا را دارد که محصولی مناسب برای گرده افشانی زنبور و تولید عسل است و فصل زنبورداری دراین استان متناسب است با شروع گلدهی این گیاه.

مدیرعامل اتحادیه زنبورداران گلستان می‌گوید: «استفاده از سموم دفع آفات کشاورزی در استان باعث مرگ ۱۵ تا ۲۰ درصد جمعیت زنبورهای کارگر و پروازی هر کلونی می‌شود که به همین میزان نیز کارآیی هر کندو برای تولید عسل کاهش می‌یابد.»

از بین رفتن پوشش گیاهی و قطع گسترده درختان و تغییر کاربری اراضی نیز زندگی زنبورها ویژه زنبورهای وحشی را در خطر قرار داده است. برداشت بی‌رویه محلی‌ها از عسل و کندوهای وحی در مناطق جنگلی از شمال تا غرب ایران باعث کاهش تعداد این حشرات مفید زندگی بخش شده است.

به این ترتیب رشد گیاهان و گلدهی و بارآوری گیاهان وحشی نیز تحت تاثیر این کاهش گسترده جمعیت زنبورها قرارگرفته است. زنبورداران می‌دانند که تغذیه لارو با شهد و شیره گیاهان سم پاشی شده باعث مرگ آنها و از بین رفتن کلونی کندو می‌شود. به گفته یکی از زنبورداران استان لرستان، زنبورک‌ها و زنبورهای کوچک مخملی و زنبورهای وحشی و جنگلی در خطر انقراض هستند. حدود ۲۵ هزار گونه زنبورعسل که می‌توانند در گرده‌افشانی گیاهان مشارکت کنند در جهان شناسایی شده اند. و با انکه همه این گونه‌ها تولید عسل نمی‌کنند محافظت از آنها زیست سیاره را تضمین می‌کنند.

فروش محصولات نیز در خلاء صادرات و نبود صنایع فرآوری محصولات و همینطور نبود صنعت بسته بندی مناسب و بازاریابی داخل و خارج, تبدیل به مشکل شده است. از طرفی تلاش زنبورداران برای کاهش هزینه‌ها منجر شده است به کاهش کیفیت عسل, هرچند مردم نیز با پایین آمدن قدرت خرید اولویتی برای خرید این محصول ندارند  بازار این محصول با رکود مواجه شده است.

تجربه متفاوت در قدردانی از زنبورداری

آوریل ۲۰۱۸، اتحادیه اروپا ممنوعیت دائمی سه حشره کش نئونیکوتینوئید مضر برای زنبورها را تصویب کرد: ایمیداکلوپرید و کلوتیانیدین Bayer و تیامتوکسام Syngenta.

اپها و تحقیقات دانش‌بنیان زیادی در حمایت از زنبورداران و حفاظت از زنبورها در اروپا شکل گرفت. حدود هشت سال پیش من مادر خواندگی یک کندو را بر عهده گرفتم و در واقع آبونمان حمایتی از کندویی دریک زنبورستان در جایی در آلپ را به من هدیه دادند و من آن را تا امروز با پرداخت مبلغ ناچیزی به شکل ماهانه ادامه داده ام. این گروه استارتاپی هدفشان ایجاد حساسیت درمورد اهمیت زنبورها و رونق زنبورداری به عنوان یک شغل در خدمت حفاظت از طبیعت است. امروز همین فعالیتهای کوچک، بخش مهمی شده‌اند از مجموعه فعالیت‌های حمایتگر از زنبورداران درسال‌های اخیر در ایتالیا و منجر به افزایش یک میلیونی جمعیت زنبورها در ایتالیا شده است.

زنبور عسل در معرض خطر

در سال ۲۰۱۴ با کاهش ۵۰ درصدی ثبت شده جمعیت زنبورها اعلام شد که این یک وضعیت نه تنها برای  زنبورداری بلکه برای کل بخش کشاورزی واقعا نگران‌کننده است. برنامه‌ها و پروژه‌های حمایتی زیادی از ان زمان در ایتالیا شکل گرفت و ویژه از طرف دولت حمایت شد. به طور خلاصه میتوان پنج مورد از موارد مهمتر را چنین خلاصه کرد.

کاشت گیاهان و درختان شهددار: محققین زنبورشناسی و زنبورداری از دپارتمان علوم کشاورزی دانشگاه پیزا تحقیقی گسترده انجام دادند در مورد اهمیت کاشت گلهای غنی از گرده و شهد در نزدیکی کندوها و حتی در فضاهای شهری. آنها متوجه شدند که این روش می‌تواند تغذیه زنبورها را حتی در پاییز که منابع در دسترس آنها کاهش می یابد، تامین کند.

دوستان زنبورها را دوست بداریم: این طرح بر این بنا شده بود که چگونه از محصولات دوستدار زنبورعسل محافظت و کشت آنها را ترویج کنیم؟ برای حمایت از کار زنبورداران، Bee Friendly، برچسب اروپایی جدید به طور رسمی در نمایشگاه بین المللی کشاورزی در ۲۰۱۴ ارائه شد. این برند توسط انجمن دوستدار زنبورعسل، که در سال ۲۰۱۱ توسط سه سازمان جهانی زنبورداری ایجاد شد، مدیریت و تضمین می‌شود. برای ایتالیا، این پروژه شامل مشارکت اتحادیه ملی اتحادیه‌های زنبورداری ایتالیا است. هدف اصلی این برچسب، ترویج شیوه هایی است که با زنبورها و گرده افشان‌ها سازگاری دارد. برچسبی برای محصولات و فعالیت‌های سازگار با حفاظت از همه حشرات گرده افشان.

تلاش برای نجات زنبورها: شامل پروژه‌های تحقیقاتی و عملی شناخت و درمان انواع بیماری‌های زنبورها و راه‌های مناسب برای حل و رفع آنها. این پروژه‌ها اغلب با همکاری دانشگاه‌ها و تحت نظر حوزه‌های علمی و پژوهشی پیش می‌رود.

 ثبت زنبورها: ثبت زنبورها یک ابتکار وزیر کشاورزی ایتالیا بود که برای کنترل جمعیت زنبورعسل و حفاظت از تولید عسل ایجاد شد. زنبورداران از حدود هشت سال پیش می‌توانند در سامانه اطلاعات دامپزشکی از طریق سایت وزارت بهداشت ثبت نام کنند. از این سال (۲۰۱۵) نظارت بر جمعیت زنبورعسل در قلمرو ملی آغاز شد، پروژه ای بسیار مهم برای زنبورداران، با توجه به اینکه سال ۲۰۱۴ برای زنبورداری ایتالیایی با کاهش ۵۰ درصدی تولید عسل به پایان رسیده بود شناخت مشکلات و رصد رشد کلونی‌ها در اولویت‌های وزارت کشاورزی ایتالیا قرار گرفت.

حمایت از زنبورداران: یک کنسرسیوم از زنبورداران ایتالیایی تشکیل شد که حدود ۶۰۰ زنبوردار و کشاورز ارگانیک را گرد هم آورد. آنها کمپینی را برای ترویج محصولات متناسب با تغذیه کندو ارائه کردند که بر موضوع حفاظت از زنبورعسل و ممنوعیت استفاده از آفت‌کش‌های کشنده در کشاورزی متمرکز است. این ابتکار از تمایل مصرف‌کنندگان برای مشارکت در حفاظت از زنبورها و مصرف محصولات ارگانیک و با هدف جلوگیری از مرگ زنبورها ناشی می‌شود و هدف آن دفاع از کار زنبورداران است. این کنسرسیوم قصد دارد چهره زنبوردار را به عنوان یک اپراتور متخصص که می‌تواند در دفاع از زنبورها مشارکت داشته باشد و به عنوان دارنده دانش یک صنعت باستانی که امکان ایجاد محصولات با کیفیت، ارگانیک و ساخت ایتالیا را فراهم می‌کند، روشن کند؛ موضوعی که در واقع فروش محصولات و فرآوری عسل را تضمین و پیگیری می‌کند.

پی‌نوشت: سپاس از همه زنبوردارانی که با اشتراک گذاشتن تجربه‌های میدانی خود مرا در نوشتن این یادداشت یاری کردند.