تاریخ‌نگاری بیهقی در تنگنای تقدیر و قدرت، محمد دهقانی در گفت‌وگو با ماشاالله آجودانی - Gooya News

آرمان: با سپاس فراوان از دکتر ماشالله آجودانی، تاریخ شناس و نظریه پرداز تاریخ مشروطیت، و دکتر محمد دهقانی، استاد و پژوهشگر ادبیات که متن این گفتگو را که در جلسۀ کتابخانۀ مطالعات ایرانی لندن اجرا شده، برای نخستین بار در اختیار فصلنامۀ آرمان قرار دادند.

دکتر محمد دهقانی نویسنده، مترجم، منتقد ادبی و استاد سابق دانشگاه های سمنان و تهران است. او در سال ۲۰۰۶ برنده جایزۀ دیپلم افتخار انجمن ادبی پارناسوس یونان برای ترجمۀ آثار کازانتزاکیس و در سال ۱۳۹۲ برندۀ جایزۀ بهترین نقد کتاب در حوزۀ تاریخ و جغرافیا از خانۀ کتاب ایران شد. این پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و عضو هیأت امنای کتابخانۀ مینوی تالیف های متعدی دارد، از جمله: عنصری، ابن سینا، ناصر خسرو، فرخی سیستانی، منوچهری. ترجمه های او عبارتند از: دانش خطرناک شرق شناسی و مصائب آن، خرد و فرزانگی از نگاه پو، روانشناسی عمومی، تاریخ اجتماعی ایران در عصر آل بویه، علم و دین.

پیشگفتار محمد دهقانی

آنچه می­خوانید متن ویراستۀ سخنرانی من دربارۀ تاریخ بیهقی است که به لطف و درخواست دوست دانشمندم، دکتر ماشاءالله آجودانی، به تاریخ ۲۸ دسامبر ۲۰۲۱ (۷ آذر ۱۴۰۰) در کتابخانۀ مطالعات ایرانی لندن ایراد شد. نخست دکتر آجودانی سخنانی در معرفی کتاب حدیث خداوندی و بندگی مطرح کرده­اند و سپس متن سخنرانی من آمده است و در پایان هم پرسش­هایی که حاضران فاضل و ارجمند آن مجلس از من داشته­اند، بدون اشاره به نام آن بزرگواران، ذیل حرف اختصاری س (سؤال)، و پاسخ­های من، ذیل حرف اختصاری ج (جواب)، آمده است. بدیهی است که متن مکتوب فعلی با متن اصلی سخنرانی تفاوت­هایی دارد. برای رعایت انسجام مطلب، بعضی بخش­ها پس و پیش شده و بعضی مباحث مکرّر از آن حذف و برخی توضیحات دیگر بر آن افزوده شده است. از همۀ بزرگوارانی که مقدّمات برگزاری آن جلسه و سپس انتشـار متـن آن را فراهم آورده­انـد سپاســگزارم، به­خصوص از اسـتاد دکتر ماشاءالله آجودانی و دوست دانشمند گرامی، دکتر گوئل کهن، که بانیان اصلی جلسه در کتابخانۀ مطالعات ایرانی بودنـد و دوستان ارجمنـدم، سـردبـیر آرمان خانم شیرین­دخت دقیقیان و آقای مرتضی هاشمی­پور، که متن فعلی به همّت ایشان منتشر می­شود.

دکتر آجودانی:

من این افتخار را داشته‌ام که در همین ایام منحوس کرونا نخستین بار کتاب حدیث خداوندی و بندگی را با عنوان فرعی تحلیل تاریخ بیهقی بخوانم و شگفت‌انگیز این ‌که هنگام مطالعۀ مقدمۀ مفصّل آن، وقتی از صفحات اولیه گذر کردم و به میانۀ بحث رسیدم، احساس کردم که یک متن معتبری را دارم به زبان فارسی می‌خوانم که متأسفانه این متن معتبر، نمونه‌های مشابه ندارد. این را من به عنوان معلم زبان و ادبیات فارسی یعنی از منظر کسی می­گویم که با بنیاد کارهای دانشگاهی در ایران آشناست. وقتی متن را به پایان بردم شگفت‌زده شدم و بی‌اغراق چندین روز و چندین هفته درمورد نوشته دکتر دهقانی فکر کردم.

نخستین نکته­ای که برای من اهمیت داشت این بود که این اثر به زبان فارسی و در کشور ایران منتشر شده است. نمونۀ چنین تحقیقی را من در زبان فارسی ندیده‌ام. با این که کارم خواندن و نوشتن دربارۀ تاریخ و ادبیات ایران است، تا به حال ندیده­ام که پژوهشی از این دست در آنجا منتشر شود. حال سؤال این است که اهمیت کار دکتر دهقانی چیست؟ چرا این‌قدر شیفتۀ یک مقدمۀ تقریباً ۱۳۰ صفحه‌ای شدم؟ در جواب، باید بگویم که این مقدمه دریچه‌های مختلفی را از جهت متن­شناسی به روی ما باز می‌کند. وقتی شما دارید متنی را منتشر می‌کنید باید به آن

متن هم به لحاظ ساختار فارسی در دوره­ای که این متن در آن نوشته شده است تسلط داشته باشید و هم به لحاظ متدولوژی. در کتاب حدیث خداوندی و بندگی این دو شرط رعایت شده است. متدی که دکتر دهقانی در این‌جا به کار گرفته، از مدرن‌ترین شیوه‌هایی است که امروز در همین کشوری که من در آن زندگی می‌کنم و در همین دانشگاه کمبریج، بر اساس آن متدولوژی، تاریخ بررسی و خوانده می‌شود و دنیا این متد را قبول دارد.

درست است که قبلاً چیزی به‌عنوان تاریخ ایده­ها داشتیم و مورّخانی بودند که درمورد تاریخ ایده‌ها کار می‌کردند و این‌ها با هم مشابهتی دارند، اما این مفهومی که استاد برجسته‌ای مثل کوئنتین اسکینر چندین بحث مفصل دربارۀ آن داشته‌ و کتاب‌هایی دربارۀ آن نوشته است (مصاحبه‌های اسکینر به اعتقاد من روشنگر اهمیت کتاب‌های اوست) ما را وارد دنیای دیگری می‌کند. نظیر همین کار را آقای دکتر دهقانی در ایران انجام داده و نخستین بار ما با یک محققی سروکار داریم که، مهم‌تر از همۀ مسائل، تاریخ را به پرسش گرفته و با پرسش‌انگیزی‌های خودش دریچه‌های تازه‌ای به روی ما باز کرده است.