هشدار برای ریسک سیلاب؛ بررسی نمونه شهربلده در البرز مرکزی

خیابان سازی و سنگفرش کردن دره ها و همچنین احداث پارک در حریم رودخانه، از سوی شهرداری بلده در سال های گذشته به ویژه از نیمه دهه 80 تاکنون انجام شده است. نادیده گرفتن ابتدایی ترین اصول ایمنی در توسعه فضای اطراف جاده ها، تداوم ترافیک و آمد و شد در مسیل ها در روزهای بارانی و همچنین ساخت و ساز منزل، باغچه و رستوران در مسیل به صورت کلاسیک و تکراری در همه مسیل ها مشاهده شده و تاسف بیشتر آن است که خود شهروندان نیز بدون اطلاع و آگاهی در مخاطره آمیزتر کردن شرایط مشارکت دارند.

ساخت و ساز غیرقانونی و خطرناک در حریم ها و مستقر شدن در تفریحگاه هایی که عملا در مسیل های خطرناک قرار دارد و همچنین دفع زباله ها و نخاله های ساختمانی در همین مسیل ها ازجمله اقداماتی است که به افزایش مخاطرات در حاشیه مسیل ها منجر می شود. توسعه شهرسازی در حریم رودخانه ها بدون رعایت ریسک مخاطرات طبیعی با پیامدهایی مانند تجاوز به حریم رودخانه ها، نابودی جنگل ها و از بین رفتن مراتع همراه بوده است که در ایجاد زمینه ای مناسب برای وقوع سیل نقش مهمی دارد. این وضعی است که تقریبا در تمام نواحی ایران قابل مشاهده است.

در 8 و 13 مرداد 1400 وقوع سیلاب درشهر بلده و روستاهای اطراف آن به ویژه در روستاهای سراسب و کمرود موجب وحشت مردم و خسارت هایی به زیرساخت های این روستاهای منطقه شد. هواشناسی مازندران از مردم خواست از تردد در مسیر رودخانه ها و ارتفاعات خودداری کنند. در محور هراز و در محل دوآب، زمین لغزش بزرگی موجب مسدود شدن جاده هراز شد. زمین لغزش ها از تبعات بارش های سنگین و سیلاب هستند و لغزش های رخ داده در این پهنه از جاده هراز معمولا بعد از هر بارش سنگین تکرار شده است.

بارش شدید باران در بیست وششم تیرماه 1399 نیز باعث آب گرفتگی 20 منزل مسکونی و تخریب یک خیابان در شهر بلده شد. بخش بلده به مرکزیت شهر تاریخی، باستانی و گردشگری بلده، محل قلعه پولاد بلده که مقر حکمرانی سلسله شاهان محلی بادوسپانان در نور و رستمدار در دوره های خوارزمشاهیان و ایلخانان بوده است، در فاصله 85کیلومتری جنوب شهرستان نور قرار دارد. این بخش طبق سرشماری سال 1395 دارای هفت هزار و 630 نفر جمعیت است و از یک شهر و 50 روستا تشکیل شده است. عضا رودخانه نور که از دره نور و از شهر بلده می گذرد، محل تخلیه نخاله های ساختمانی بعضی از اهالی هم هست و این موضوع با چشم پوشی شهرداری انجام می شود. حریم و مسیل رودخانه ها عرصه عمومی است. استفاده از مسیل و حریم رودخانه و دره ها به عنوان پارکینگ اتومبیل های مردم و محل خیابان سازی و احداث پارک و قرار دادن وسایل بازی برای مردم محلی و مسافران به فجایعی می انجامد که نمونه هایی از آنها در عصرگاه 13 مرداد 1400 در تمامی دره های بلده رخ داد و عملا خسارت های سنگینی به مردم وارد کرد.

در بالادست رودخانه ها نیز روند تخریب مراتع با فروش سریع زمین هایی که ملک شخصی افراد محسوب می شوند، ادامه داشته و دارد و با این وضع آبخیزداری نگران کننده است؛ برای مثال می توان به رونق فروش و تبدیل زمین کشاورزی و مراتع به منازل و مجتمع های مسکونی در بالادست شهرهای چمستان و نور و بلده در استان مازندران اشاره کرد. از نظر از بین بردن درختان، به ویژه درختانی که باغ ها و حوالی زمین های کشاورزی قرار گرفته اند و دارای مالک شخصی هستند، وضع نگران کننده ای حاکم است. گزارش هایی وجود دارد که میزان الوار حاصل از قطع درختان در دره نور و روستاهای منطقه بلده نور گاه به 50 کامیونت در روز! می رسد.

بناهایی که در بستر و حریم رودخانه ها و با سوءاستفاده از نبودها یا سکونت های قانونی یا با تخلف آشکار ساخته شده اند، همچنان سر جای خود هستند و بر تعداد آنها افزوده هم می شود. دخالت انسان و تجاوز به حریم رودخانه ها، نابودی مراتع و جنگل ها و از بین بردن منابع طبیعی در دهه های اخیر نقشی اساسی در تشدید خسارت های سیلاب های اخیر داشته اند. یکی از عوارض خشک سالی ایجاد لایه خاک نفوذناپذیر متراکم در سطح زمین است که موجب می شود نفوذپذیری منطقه در مقابل بارش ها کاهش یابد و درصد مهم تری از آب به صورت روان آب جاری شود. تمامی شهرداری ها در این مورد باید توجیه شوند که دادن مجوز برای ساخت وساز در این نواحی می تواند به فجایعی بزرگ در سیلاب های بعدی منجر شود؛ فجایعی که با توجه به روند خشک سالی و تداوم تغییرات اقلیمی، در آینده ممکن است بیشتر با آنها مواجه شویم.

توسعه شهری با ملاحظه خطر سیلاب
بسیاری از مناطق شهری و روستایی هنوز طوری توسعه داده شوند که گویی تغییرات اقلیمی رخ نداده و ادامه دارد!. سیل یک مخاطره طبیعی است که در طول تاریخ بیشترین هزینه را از نظر اثرات اقتصادی و در بعضی نواحی از نظر مرگ و میر انسانی داشته است. با این حال برنامه ریزان شهری اغلب تغییرات طبیعی فرآیندهای سطح زمین و تغییرات اقلیمی را نادیده می گیرند و محیط رودخانه را به عنوان یک منطقه جذاب برای ساخت و ساز و توسعه می بینند!. همانطور که سیلاب تابستان 1400 نشان داد، عواقب چنین تفکری می تواند فاجعه بار باشد. در برنامه ریزی شهری با نقشه برداری خطر سیلاب مناطق مستعد سیلاب ، و مناطق مجاور را که باید "با پتانسیل خطر سیلاب " نامیده شوند را شناسایی می کنند. از نتایج این نقشه برداری برای طراحی پروژه هایی استفاده میکنند که انعطاف پذیر و سازگار با پیامدهای سیلاب های آینده باشند.
چنین کاری علاوه بر کاهش پیامدهای منفی سیلاب، دسترسی آسان تر به رودخانه و تقویت حقوق قانونی دسترسی عمومی برای کرانه های رودخانه ها را نیز به همراه خواهد داشت. بهبود سامانه سیلاب در مناطق شهری و روستایی، وقوع و پیامدهای سیلاب را کاهش می دهد تا از جان، اموال، زیستگاه و سایر منابع ارزشمند محافظت شود. به این ترتیب یک رویکرد مدیریت چند هدفه را برای دشت های سیلابی باید اجرا کنیم که شامل موارد زیر باشد: افزایش حفاظت در برابر سیلاب، احیا و بهبود اکوسیستم، حفاظت از زمین های کشاورزی، بهبود عملیات و نگهداری تاسیسات شهری .

کاهش ریسک سیلاب
از جمله انواع سیلاب هایی که به احتمال زیاد تکرار می شوند، سیلاب های محلی و سیلاب های رودخانه ای localized floods and riverine floods هستند. سیلاب محلی زمانی اتفاق می‌افتد که بارندگی بر ظرفیت سامانه ‌های زهکشی شهری غلبه کند. طغیان رودخانه زمانی اتفاق می‌افتد که جریان رودخانه از ظرفیت کانال رودخانه فراتر رود.

با کاهش رواناب طوفان و حفاظت از دشت های سیلابی، "زیرساخت های سبز green infrastructures" می توانند به مدیریت سیلاب های محلی و رودخانه ای کمک کنند. زیرساخت سبز شامل گستره ای از امکانات و اقدامات است شامل سامانه های ‌گیاهی یا خاکی، روسازی نفوذپذیر یا نفوذپذیر کردن بسترها مختلف شهری و روستایی، برداشت و استفاده مجدد از باران، یا محوطه‌سازی برای ذخیره، نفوذ یا تبخیر آب باران و کاهش جریان به سامانه های فاضلاب یا شبکه آب های سطحی (زیر ساخت خاکستری Gray infrastructure) شود. زیرساخت خاکستری به زیرساخت های مهندسی شده انسان ساخت برای منابع آب مانند تصفیه خانه های آب و فاضلاب، خطوط لوله و مخازن اشاره دارد.

عناصر زیرساخت سبز شهری می‌تواند شامل یک مخزن یا بشکه باران در برابر یک خانه، ردیفی از درختان در امتداد خیابان های اصلی یا فرعی شهر و یا سبز کردن یک کوچه باشد. زیرساخت های سبز در محله نیز گسترش فضای سبز در محدوده ای اشغال شده توسط ساختمانها، توسعه باغ ها در مناطقی که قبلا تحت اثر سیلاب محلی قرار گرفته اند، را شامل می شود. زیرساخت سبز بارندگی را جذب می کند و از انباشته شدن آب در شبکه های لوله کشی آب و فاضلاب و تجمع آب در خیابان ها یا زیرزمین ها جلوگیری می کند و شامل باغ‌ ، بیوسول (زهکش زیستی) و پیاده‌رو نفوذپذیر می‌شوند. در مناطقی که تحت اثر طغیان رودخانه ها قرار گرفته اند، توسعه زیرساخت های سبز، حفظ فضای باز و مدیریت دشت سیلابی می توانند مکمل رویکردهای زیرساخت خاکستری باشند. این شیوه‌ها حجم آب طوفانی را که به نهرها و رودخانه‌ها می‌ریزد، کاهش می‌دهد، از عملکرد طبیعی دشت‌های سیلابی محافظت می‌کند و آسیب‌های وارده به زیرساخت‌ها و اموال را کاهش می‌دهد.

* عضو پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله