«خسوف» و نهایت ارادت یک آهنگساز به عاشورا

خبرگزاری مهر -گروه هنر-علیرضا سعیدی: عرصه تولید آثار موسیقایی مرتبط با مضامین و رویدادهای مذهبی و اعتقادی همواره جزو پرطرفدارترین و در عین حال پرچالش‌ترین عرصه‌های فرهنگی هنری کشورمان بوده است که طی سال‌های متمادی دوشادوش سایر فعالیت‌های فرهنگی هنری مرتبط با این موضوع مورد توجه مخاطبان و هنرمندان قرار گرفته است.

تولیدات این حوزه اگر چه همواره در معرض اتهام‌های فراوان از جمله «سفارشی بودن» قرار داشته‌اند اما به دلیل حس و حال موجود در آن‌ها که برگرفته از باورها و اعتقادات نهفته در ضمیر بسیاری از مخاطبان بالقوه است، در اغلب موارد فعالیت در این حوزه را با استقبال هنرمندان مواجه کرده است.

همزمان با ایام سوگواری سیدالشهدا (ع) بر آن شدیم تا نگاهی اجمالی به تولیدات موسیقایی مختلف مرتبط با قیام عاشورا در کشورمان در قالب‌های گوناگونی چون آلبوم، موسیقی متن فیلم و سریال، اجرای زنده و مواردی از این دست داشته باشیم. در این چارچوب آنچه مورد توجه قرار گرفته و می‌گیرد، صرفاً مرور و یادآوری آثار برجسته حوزه موسیقی «عاشورایی» است که در سال‌های دور و یا نزدیک تولید و در بازار موسیقی عرضه شده‌اند. آثاری که طبیعتاً برخی از آن‌ها از درجه کیفی ممتاز برخوردار بوده‌اند و شاید برخی دیگر با انتقاداتی هم در موعد انتشار به لحاظ موسیقایی و محتوایی مواجه بوده‌اند اما همه در یک وجه اشتراک دارند و آن ماندگاری در حافظه جمعی دل‌بستگان اباعبدالله (ع) است.

در چهاردهمین قسمت از سلسله گزارش «روایت مهر از نواهای عاشورایی» که همچون دوره‌های گذشته طی ایام محرم و صفر پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد، به سراغ آلبوم «خسوف – روایت موسیقایی عاشورا» ساخته محمد سعید شریفیان از آهنگسازان شناخته شده و پیشکسوت کشورمان رفتیم که در مهر سال ۱۳۸۵ همراه با ارکستر و کر فیلارمونیک «اولتنیا» به رهبری الکساندریوزوب از کشور رومانی با همراهی الکا شینی خواننده سوپرانو، فلورانس لیپت خواننده منزو سوپرانو و مرحوم اسحاق انور به‌عنوان تک خوان سنتی پیش روی مخاطبان قرار گرفت.

این اثر که از معدود آثار منتشرشده در حوزه موسیقی‌های عاشورایی در حال و هوای موسیقی کلاسیک است در قالب دو لوح فشرده توسط انجمن موسیقی ایران و کانون «نی داوود» در اختیار مخاطبان این نوع آثار موسیقایی قرار گرفت. این در حالی است که «مقدمه»، «قسمت دوم – حرکت کاروان به سوی مکه»، «قسمت سوم – طواف کعبه»، «قسمت چهارم – حرکت کاروان به سوی کربلا» عناوین آثاری هستند که در آلبوم اول و «قسمت پنجم – تاسوعا»، «قسمت ششم – شب عاشورا (مناجات)»، «قسمت هفتم – روز عاشورا»، «قسمت هشتم – عصر عاشورا (شام غریبان)» آثاری هستند که در آلبوم دوم منتشر شده‌اند.

در توضیح این آلبوم نوشته شده است: موسیقی‌های مذهبی در طول تاریخ بخش عمده‌ای از گنجینه‌های ناب موسیقی را شامل شده‌اند. جهانیان از این موسیقی‌ها از نقطه نظر فنی نکته‌ها آموخته‌اند. مهم‌تر از همه آموزه‌های روحی متأثر از این نوع موسیقی است که در تعالی روح انسانی تأثیرات به سزایی داشته‌اند. به نوعی که علیرغم نا آشنایی مردم نقاط مختلف جهان با زبان و موضوع ادیان یکدیگر، همواره توانسته‌اند، به اتکای کمال موجود در ساختار هنری و احساسی موسیقی‌های مذهبی، ارتباط نزدیکی با آن برقرار کرده، در هماهنگی کامل با مهم‌ترین هدف مشترک مذاهب مختلف که همان ارتقای فکری و روحی بشراست، واقع شوند.

خسوف با سعی در گرامیداشت شخصیت امام حسین (ع) با زبان جهانی موسیقی در مسیر همین حقیقت جاری می‌شود و بزرگداشتی نمادین و موسیقایی از روایت عاشورا را که یکی از مهم‌ترین نمادهای آزادگی بشریت است، به عنوان الگوی انسانی، ملی و مذهبی ایرانیان، در مقام تفکری آسمانی در مقابل جریان‌های سیاه قدرت طلبی، ارائه می‌دهد. طرح آهنگسازی خسوف در سال ۱۳۷۵ پی ریزی شد و پس از شش ماه تحقیق در متون ادبی و جمع آوری ملودی‌های نوحه‌ای عاشورا، با گزینش و استفاده نهایی از ۹ تم از قدیمی ترین و معروف ترین نوحه‌ها، بعد از دو سال و نیم، در بهمن ۱۳۷۸ به پایان رسید.

خسوف در اربعین ۱۳۸۲ به وسیله ارکستر سمفونیک تهران با همکاری نوازندگان و خوانندگان ارکستر کر «ایوا» رومانی با حمایت مرکز موسیقی به مدت پنج شب در تهران به اجرا درآمد و سپس به دعوت مدیریت فیلارمونیک اولتینا و به وسیله تمامی اعضای آن فیلارمونیک اجراهای مختلفی را در رومانی به همراه پخش زنده رادیویی سراسری داشت. خسوف در سال‌های ۸۴ و ۸۵ به ضبط رسید و در سال ۱۳۸۶ تکثیر شد. این موسیقی در یک قسمت مقدمه به همراه هفت قسمت مختلف نوشته شده است. بخش‌های خسوف بدین ترتیب اند. مقدمه، حرکت کاروان به سوی مکه، طواف کعبه، حرکت کاروان به سوی کربلا، روز تاسوعا، شب عاشورا، روز عاشورا و در نهایت شام غریبان. اشعار این موسیقی نیز از سروده‌های بیژن ترقی، خواجه عبدالله انصاری و حسان انتخاب شده است که در برخی قسمت‌ها با یکدیگر تلفیق می‌شوند.»

محمد سعید شریفیان که خود از جمله آهنگسازان و مدرسان شناخته شده موسیقی کشورمان در بخش‌های مختلف بوده و تاکنون نیز آثار متعددی را در این حوزه پیش روی مخاطبان قرار داده، اردیبهشت ۸۵ بود که در گفتگو با خبرگزاری مهر درباره این آلبوم و اجراهای زنده آن توضیح داده بود: «وقتی در واقعه عاشورا متمرکز می‌شویم در می‌یابیم که اغلب به مقطع زمانی شام غریبان تا اربعین بی توجه بوده‌ایم. باید اذعان داشت که نهضت حضرت زینب (س) بسیار تأثیرگذار بوده و در حقیقت اگر اهمیت تاریخی آن بالاتر از واقعه ظهر عاشورا نباشد، دست کم هم طراز با آن است؛ چون پیام این واقعه مهم توسط حضرت زینب (س) به گوش دیگران رسید و در واقع موجب انتقال پیام مهم عاشورا برای همه طول تاریخ شد. این موضوع وقتی برای من اهمیت صدچندان پیدا کرد که دیدم یک زن این نهضت را برپا و رهبری کرده است. نهضتی که موجب شد تا یک تحول اجتماعی و فکری بین مردم ایجاد شود. به همین خاطر احساس کردم اگر ادامه سمفونی خسوف را که فقط مختص به مقطع واقعه، از ظهر عاشورا تا شام غریبان بود را نسازم، هم کار خودم نیمه کاره تمام شده و هم ادای دینم به این واقعه تاریخی به تکامل نرسیده است.»

شریفیان درباره اجرای سمفونی خسوف با ارکستر فیلارمونیک رومانی، گفت: بعد از اجرای سمفونی خسوف در اربعین سال ۸۲، نماینده‌هایی از کشورهای مختلف خواستار اجرای این سمفونی در کشور خود شدند. تا اینکه اوایل تابستان ۸۴ به خاطر همکاری ارکستر فیلارمونیک رومانی در اجرای سمفونی خسوف در ایران، دعوت آن کشور را پذیرفتم. خوشبختانه دررومانی از این اثر استقبال بسیار شایانی شد و با توجه به صحبت‌هایی که من درباره نهضت عاشورا و حق طلبی‌های امام حسین (ع) کردم، مطبوعات شأن با اشتیاق زیاد تمام ابعاد این برنامه را پوشش دادند. این سمفونی با همکاری بسیار خوب ارکستر فیلارمونیک، ابتدا دو شب به صورت کنسرت اجرا شد و سپس در دو شب متوالی وبا کیفیت مطلوب ضبط شد که امیدوارم با همکاری متولیان موسیقی در کشور هر چه زودترمنتشر شود. علاوه بر آن در صدد هستم تا کلیپی نیز براساس این سمفونی در تلویزیون ساخته و پخش شود.

وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه آیا این اثر را هم با یک ارکستر خارجی اجرا می‌کنید یا نه؟ گفت: حقیقت این است که من علاقمندم که هر اثری را با ارکستر ایرانی اجرا کنم اما وقتی نواقص این اجازه را به آهنگساز نمی‌دهد چه باید کرد؟ ارکسترهای ما در ایران از کمبودهای عمده‌ای برخوردارند. اگر قرار به همکاری باشد باید تسلیم بسیاری از شرایط و تبصره‌ها شد که این امر برای من میسر نیست. من دوست دارم در ایران کار کنم و برای این منظور به چند هنرمند مهمان از خارج نیازمندیم. به خصوص در بخش موسیقی آوازی اثر.

این آهنگساز چندی بعد در یکی دیگر از مصاحبه‌های رسانه‌ای‌اش نیز انجام آثار سفارشی را یکی از مهمترین فاکتورهای حمایتی هنرمندان دانست و گفت: در همه دنیا سفارش در انجام آثار هنری یکی از بهترین سیستم‌های حمایت هنری در محسوب می‌شود ولی متأسفانه همین مقوله در هنر ایرانی در تمامی زمینه‌های فرهنگی و هنری با دافعه مواجه است که خوب دلایلی برای وجود چنین دافعه‌ای نیز وجود دارد و در درجه نخست موضع‌گیری منفی بر انجام آثار سفارشی به عدم شناخت مدیریت به مفهوم سفارش برمی‌گردد و نکته دیگر توجه به این مطلب است که خود هنرمندان اعتقاد خاصی به سوژه‌ای که کار می‌کنند ندارند و متأسفانه انجام سفارش تنها راهی برای کسب درآمد می‌دانند و به نگاه وظیفه و انجام تکلیف به آن می‌نگرند.

آهنگساز آلبوم خسوف در ادامه صحبت‌های خود با اشاره به این مطلب که انجام اثر سفارشی با شناخت درست هنرمند انجام می‌شود گفت: یکی از فاکتورهای مهم در انجام سفارش‌های هنری علاوه بر شناخت موضوع اطمینان، توانایی و اعتقاد به انجام اثر هنری است ولی متأسفانه چنین رویکردی در تولید آثار سفارشی از سوی هنرمند وجود ندارد و نکته دیگر اینکه اگر در کنار سفارش آثار هنری که عموماً رنگ و بوی مذهبی دارد آثاری با رنگ مایه هنر ملی نیز از سوی مسئولان به هنرمندان که دغدغه هنر ملی دارند سفارش داده شود؛ بار منفی که در فضای هنری کشور نسبت به اثر سفارشی وجود دارد تا اندازه‌ای تعدیل خواهد شد.

به هر ترتیب پروژه «خسوف» یکی از معتبرترین و باکیفیت ترین آثار موسیقایی منتشر شده در حوزه نواهای عاشورایی است که با در نظر گرفتن مؤلفه‌های علمی در حوزه موسیقی خود را به عنوان یکی از آثار قابل تأمل این عرصه معرفی کند. شرایطی که طی سال‌های اخیر کمتر شاهد تولید چنین آثاری بودیم.

برای شنیدن قطعه «تاسوعا» از آلبوم «خسوف» اینجا را کلیک کنید.