ارادت اقوام گلستان به قافله سالارکربلا/نوای«یاحسین» به عرش می‌رسد

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- اعظم محبی: شهرها و روستاها و محلات سیاه پوش محرم شده و آسمانیان و زمینیان حال و هوای دیگری دارند.

دیباچه عشق و عاشقی باز شده و از گوشه گوشه شهر، صدای روضه «یا حسین» به گوش می‌رسد؛ دل‌ها آماده پرواز بوده و دوباره شور حسینی به پا شده است.

تکایا و حسینه ها و مساجد رخت عزا به تن کرده و علم‌ها و پارچه نوشته‌های سیاه بر قامت آنها خودنمایی می‌کند.

هر شهر روستا و هر محله در گلستان، فراخور بافت جمعیتی و قومیتی خود به طرق مختلف عشق و ارادت خود را به خاندان رسول الله (ص) و شهدای دشت کربلا به نمایش می‌گذارند.

گلستان، نگارستان ایران، اقوام و مذاهب مختلف همچون فارس، ترک، مازنی، ترکمن، قزلباش و غیره را در خود جای داده و آنها تلاش می‌کنند همسو با سنت‌ها و آداب گذشتگان و نیکان خود ذره‌ای از محبت و دلدادگی خود را به سید و سالار جوانان اهل جنت به منصه ظهور برسانند.

بخشی از آئین‌های ماه محرم مانند پخت هلیم، علم گردانی، تعزیه و چهارپایه خوانی در بسیاری از شهرهای استان عمومیت داشته اما برخی از رسوم متعلق به قومیت‌های خاص ساکن در گلستان است که از آن جمله می‌توان به «صدقه» و «عاشرآی» ویژه ترکمن‌های اهل سنت گلستان اشاره کرد که در شهرهایی همچون آق قلا، بندرترکمن، گمیشان، گنبدکاووس و مراوه‌تپه عمومیت بیشتری دارد.

طوق بندان گرگانی‌ها

هر محله گرگان، آئین‌ها و مراسم خاص سوگواری داشته و بافت تاریخی و محلات قدیمی شهر میزبان خیل عظیمی از مردم می‌شود. آیین‌هایی چون دسته روی، طوق بندان، پامنبری یا چهل منبری و دسته چوبی در محلاتی چون سبزه مشهد، نعلبندان، میدان عباسعلی و محلات فرعی برگزار می‌شود.

یکی از نمادهای کربلا، عَلم و یا طوق است که گرگانی‌ها در عصر روز چهارم تا دهم محرم، مراسم علم یا طوق بندان را به یاد و احترام علمدار کربلا برگزار می‌کنند.

علم یک شاخه عمودی بوده که از قطعات مختلفی که شامل یک چوب پنج متری و یک سری قطعات برنجی و فلزی که آیات مختلف بر روی آن حکاکی شده، تشکیل شده است. هریک از محلات تاریخی گرگان در شب قبل از طوق بندان دسته‌روی کرده و به صورت دسته و ذکر نوحه و مصیبت و صلوات به محلی که باید این وسیله سنگین چوبی و فلزی نصب شود، حرکت می‌کنند.

حراست از آئین‌های محرم با توجه به تنوع و گستردگی ضروری است علم را در خیابان‌ها و کوچه‌های اطراف می‌گردانند و دسته به هر خانه‌ای که می‌رسد، اگر اهالی آن خانه نذری داشته باشند دستمال، روسری و یا شال به علم می‌بندند و اسپند دود می‌کنند.

مراسم طوق بندان گرگان در سال ۹۲ به عنوان میراث معنوی با شماره ۴۳۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

تعزیه خوانی

تعزیه خوانی یا شبیه خوانی یکی دیگر از آداب مردم گرگانی بوده که در سایر شهرهای استان هم اجرا می‌شود.

در این مراسم که معمولاً در روزهای تاسوعا، عاشورا و اربعین حسینی برگزار شده، تعزیه گردان به بازخوانی حوادث عاشورا می‌پردازد و مردم هم همراه با هنرمندان بازیگر در سوگ امام خود اشک می‌ریزند.

همچنین در عصر روز عاشورا مراسم خیمه سوزان را اجرا می‌کنند که آن هم بیانگر مظلومیت اهل بیت و خاندان آنها است.

دسته چوبی

شب دوازدهم ماه محرم که سوم شهادت امام حسین (ع) است، گروهی از محلات قدیم گرگان مانند سبزه مشهد، سر پیر، دباغان و میخچه گران عازم محلات دیگر می‌شوند.

تشکیل دسته چوبی با روشن کردن چند مشعل و به دست گرفتن چوب انجام می‌شود. این دسته برای عزاداری در طول مسیر، اذکار یا اشعاری دارند که آن را مدام تکرار می‌کنند. شاه بیت مراسم دسته چوبی هم چنین است؛ «ما غلامان علی / چوُ به دوران مِزَنیم / تیر بر فرق یزید نامسلمان مِزَنیم»؛ سپس مشعل داران این مشعل‌ها را در محله دور می‌دهند.

افراد یک چوب یا نی به طول یک متر را به طور عمودی به دست گرفته و بر بالای سر می‌برند و آن را به بالا و پایین حرکت می‌دهند و با دست دیگر سینه می‌زنند.

اسدالله معطوفی، محقق گرگانی در کتاب «ضرب المثل ها، کنایات و باورهای مردم گرگان» درباره دسته چوبی می‌نویسد: «شبیه زنجیرزنی بود با این تفاوت که افراد هر یک چوبی به دست می‌گرفتند و همزمان با نوحه خوانی چوب‌ها را تکان می‌دادند و گاهی چوب به چوب می‌کردند.»

چهل منبر

«چهل‌منبر» یا «پامنبری» یکی دیگر از رسوم قدیمی عزاداری ماه محرم گرگانی‌ها است که طبق آن غروب روز تاسوعا، مردم به درب منازلی می‌روند که منبرهای عزاداری دارند.

در بیشتر محلات قدیمی گرگان اماکنی وجود دارد که مالکیت آن وقفی است و منبرها در آن نگهداری می‌شود. خادمین منبر هستند، چند روز قبل از اجرای مراسم، منبر را بیرون آورده و یک پارچه سیاه یا سبز بر روی آن می‌اندازند و آن را در نزدیکی مسجد و یا در حیاط منزل گذاشته و یک تشت پر از گِل بر روی آن قرار می‌دهند.

هنگام غروب دسته دسته زن و مرد به پای منبرها می‌روند و به هر منبر که می رسند با ذکر صلوات یک شمع روشن می‌کنند و معتقد هستند که اگر چهل منبر را با پای برهنه بدون آنکه کلامی به زبان آوردند زیارت کنند حاجت آنها برآورده خواهد شد.

از قدیم الایام در گرگان مرسوم بوده که در این شب با خورشت قورمه سبزی و شربت از عزاداران امام حسین (ع) پذیرایی کنند.

مراسم چهل‌منبر گرگان هم به عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

شام غربیان

گلستانی‌ها در قالب دسته‌های عزاداری در عصر روز تاسوعا در خیابان‌ها و کوچه‌های شهر و روستا به زنجیرزنی و سینه زنی می‌پردازند. همچنین آنها به یاد شب وداع امام (ع) با یارانش تا صبح عاشورا به ذکر مصیبت و قرآن خوانی مشغول می‌شوند و بعد از خواندن نماز صبح به زیارت اهل قبور می‌روند.

عزاداران نماز ظهر عاشورا را اقامه کرده و عصر عاشورا گروه تعزیه خوانی به اجرای تعزیه می‌پردازد.

آخرین مراسم دهه محرم «شام غریبان» است که بعد از اقامه نماز مغرب و عشا و با تشکیل دسته‌های عزاداری و رفتن به محلات و کوچه‌های مختلف شهر و روستا برگزار می‌شود.

رسوم تراکمه

ترکمن‌های اهل سنت گلستان در دهه اول محرم به ویژه روزهای تاسوعا و عاشورا برگزاری آئین‌ها ارادت خود را به اهل بیت رسول الله (ص) به نمایش می‌گذارند.

روحانیون و ریش سفیدان اهل سنت ترکمن بارها و بارها هم کیشان خود را به رعایت حرمت روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی توصیه کرده و تلاش می‌کنند که همسو با شیعیان گلستان عزت حرمت شهدا را در قیام کربلا زنده نگه دارند.

ماه محرم در میان ترکمن‌ها به «عاشرآی» معروف بوده و وجه تسمیه آن به خاطر وجود روز عاشورا در این ماه است.

ترکمن‌ها در این ماه، آداب رسوم خاصی دارند که از جمله آن گرفتن روزه، خواندن نمازهای نافله، پختن انواع نان و اطعمه محلی، دعوت از اهالی محله در مراسم ناهار، فرستادن صدقه به مساجد و خواندن دعا و قرآن و هدیه به ارواح طیبه شهدای مظلوم کربلا مخصوصاً امام حسین (ع) است. آنها بر این اعتقاد هستند که روزه گرفتن در این ماه کفالت گناهان یک سال گذشته را می‌کند.

امام جمعه اهل سنت بندرترکمن در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: امام حسن و امام حسین (ع) سید جوانان اهل بهشت و مورد احترام و علاقه همه مسلمانان اعم از شیعه و سنی هستند.

آخوند عبدالرحمن کر افزود: به اعتقاد اهل سنت، امام حسین (ع) هم اهل بیت پیامبر و هم صحابه ایشان هستند و احترام به آنها واجب است.

وی با بیان اینکه در طول تاریخ وقایع بزرگی در روز عاشورا اتفاق افتاده است، گفت: اهل سنت گلستان در ایام محرم و خصوصاً روز نهم و دهم محرم نماز خوانده و قرآن تلاوت می‌کنند، روزه می‌گیرند، صدقه داده و ثواب معنوی اعمال خود را به امام حسین (ع) و یاران شهیدش هدیه می‌کنند.

آئین عزاداری رامیانی‌ها

مراسم عزاداری در شهرستان رامیان و به طور خاص مراسم «سینه زنی کمر به کمر» از قدمت زیادی برخوردار بوده و محققان پیشینه عزاداری آن را به دوران آل‌بویه نسبت می‌دهند. این آئین در اسفند سال ۱۳۹۴ به شماره ۱۱۵۷ در فهرست میراث‌فرهنگی ناملموس به ثبت ملی رسید.

در گذشته مردان طوایف ساکنِ رامیان که شامل هفت طایفه یازرلو، کاغذلو، بای، صادقلو، قوانلو، رجبلو و بیک‌ها بوده، هر یک سربند و شال کمر ابریشمی که دارای رنگ خاص و معرف طایفه ایشان بوده، می‌بستند و در مجامع و مراسم ماه محرم به همین شکل حضور می‌یافتند و هنگام سینه‌زنی از ناحیه شال، کمر یکدیگر را می‌گرفتند اما امروزه به دلیل تغییر پوشش، این مراسم رنگ دیگری به خود گرفته است.

هم اکنون عزاداران لباس‌هایی به رنگ سفید، سبز و مشکی بر تن می‌کند، رنگ سفید نماد کفن، رنگ مشکی نماد عزاداری و رنگ سبز نماد سید و اهل بیت است.

اوج مراسم عزاداری هم در میدان امام علی (ع) شهر رامیان برگزار می‌شود، این میدان ریشه تاریخی کهنی دارد و غالباً در گذشته محلی برای تجمع و تصمیم‌گیری مهم شهر بوده است.

آئین عزاداری سیستانی‌ها

یکی از اقوامی که در گلستان زندگی می‌کنند، سیستانی‌ها هستند، این قوم هم در محرم آداب و رسوم خاص خود را دارند.

محقق فرهنگ عامه سیستانی‌ها در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: «چه وشی» یا «چاووشی» در مراسم عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین (ع) یکی از اصول اصلی عزاداری سیستانی‌ها است به گونه‌ای که در ابتدای هر شب و هر مجلس ابتدا یکی از معتمدان با خواندن اشعاری حزن انگیز در خصوص حادثه کربلا همگان را دعوت به تشکیل صف‌های سینه زنی وزنجیرزنی می‌کند.

محمد آذری تصریح کرد: در ماه محرم زنان سیستانی، دست از انجام کارهایی مثل حصیربافی و صنایع دستی برداشته و بیشتر سعی می‌کنند خود را با ذکر و تسبیح و نماز و روضه خوانی و برگزاری مراسم رووایی (رباعی) یا مرثیه سرایی مأنوس کنند.

وی گفت: سیستانی‌ها دارای نوع خاصی از سینه زنی هستند که به سینه زنی «شنستکا» یا نشسته یا چهارضرب معروف است که در این سنت، مداح، اشعار و مراثی معروف به بحر طویل که حاوی اشعار حماسی در بزرگی و جنگاوری و حق بودن لشکر فرزند پیامبر (ص) و یارانش است را می‌خواند و سینه زنان که روی زانو نشسته‌اند به نشانه افسوس شهادت سالار شهیدان (ع) و یاران با وفایش است سوگواری می‌کنند.

پخت غلور (هلیم سیستانی) و شله‌زرد، امتناع از پخت غذا در سه روز قبل از واقعه عاشورا، نوحه سرایی و برگزاری مجالس روضه از دیگر رسوم سیستانی‌ها است.

شبیه خوانی یا تعزیه که به «شووی گردونی» یا شبیه خوانی هم معروف است در بیشتر روستاهای سیستانی‌نشین اجرا می‌شود.

عشق به قافله سالار دشت کربلا بین همه اقوام گلستان وجود داشته که هر یک به شیوه‌های گوناگون این ارادت و مودت را نشان می‌دهند و تا تاریخ باقی است این قرار عاشقی از یادها نخواهد رفت.