روایت کربلا در آیینه تعزیه

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها، مریم ساحلی: محرم ماهی کبود است، ماهی که زمین کبود است و زمان کبود. ماهی که سیاه و سرخ و سبز می‌کوچند به بیرق‌ها و آوای عزا می‌پیچد در دل کوه و دشت و دریا. سنگ می‌گرید و دیاری نیست که از ابرهای اندوه تهی باشد و انسان سرگشته و حیران به مرور روایتی می‌نشیند که صدها سال در شریان‌های تاریخ جاری است.

آدمی در خیالش راهی معرکه جنگ می‌شود. لشگری عظیم آکنده از ستم که رجز می‌خواند در برابر سرو قامتانی که سرشارند از آزادگی و عشق، صف کشیده‌اند. خیمه‌ها برپا هستند و هیاهو تا آسمان می‌رود. شمشیرها از نیام برآمده و سرنیزه‌ها می‌درخشند. تشنگی غمگنانه ترین آوازیست که هروله کنان صحرا را می‌پیماید و شن‌های بیابان را به گریستن وا می‌دارد.

محرم ماه باریدن است و اندیشیدن. ماه شنیدن آوای «هل من ناصرا ینصرنی» امامی که در برابر جور و ستم ایستاد و روایتی ناب بر قلب تاریخ نقش زد. روایتی که پس از گذشت صدها سال هنوز زنده است، نفس می‌کشد و مسیر آزادگی را به آدمی نشان می‌دهد. محرم ماه اندیشیدن است؛ اندیشه‌ای که گاه گره می‌خورد به سخنرانی واعظان و گاه به صفحات یک کتاب یا تماشای یک نمایش. سخن از نمایش و عاشورا که به میان می‌آید، در کوچه‌های ذهن تعزیه برپا می‌شود و زره و کلاهخود، بیرق و خیمه، اولیا و اشقیاء در برابر چشم جان می‌گیرند.

فراز و فرودهای تعزیه طی سالیان گذشته

تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی، نمایشی سنتی مذهبی است که بر اساس حوادث کربلا و شهادت حضرت امام حسین (ع) و یارانش اجرا می‌شود. قدمت تعزیه به عنوان یکی از آئین‌های سوگواری شهدای کربلا به دوره دیلمیان نسبت داده شده اما از یاد نباید برد که این آئین ریشه در تاریخ ایران باستان دارد.

«فرهاد رحمان‌زاده» از اهالی تئاتر گیلان درباره اهمیت تعزیه به خبرنگار مهر گفت: تعزیه به منظور زنده نگهداشتن یاد و خاطره فداکاری امام حسین (ع)، اهل بیت و یاران ایشان برای پابرجا بودن اسلام بوده و هست.

رحمان زاده اضافه کرد: باید توجه داشت که تعزیه با جان بخشیدن به واقعه کربلا در تداوم مفهوم و درک این حماسه بزرگ بسیار مؤثر بوده و تأثیر آن بر برخی حرکت‌های مردمی در دوران معاصر مانند انقلاب اسلامی ایران بر کسی پوشیده نیست.

وی با بیان اینکه برخی از پژوهشگران خاستگاه تعزیه را متعلق به سرزمین گیلان و برخاسته از دیار دیلمیان می‌دانند، گفت: حکومت آل بویه به عنوان اولین حکومت تشیع، نقش مؤثری در ترویج آداب و سنن مذهبی مانند تعزیه داشته است.

این بازیگر تئاتر و نمایش گیلان با اشاره به اینکه بر اساس آنچه در کتاب «تاریخ فرهنگ ایران» نوشته دکتر «رضا نوری» در روز عاشورای سال ۳۵۲ هجری قمری بازارهای شهر بغداد برای اولین بار تعطیل اعلام شد و مراسم تعزیه در آن روز با آداب خاص و حضور چشمگیر مردم به اجرا در آمد، ادامه داد: «معز الدوله دیلمی» از امیران حکومت آل بویه نقش مهمی در زنده نگهداشتن فرهنگ عاشورا بوسیله اجرای تعزیه داشته است.

وی اضافه کرد: همچنین «احمد ابن ابوالفضل» در کتاب «احسن القصص» به همین اتفاق یعنی اجرای تعزیه در سال ۹۶۳ میلادی، توسط «معز الدوله دیلمی» در بغداد اشاره کرده و آن را آغاز عمومی شدن عزاداری خاندان اهل بیت (ع) می‌داند.

این هنرمند در بخش دیگری از این گفتگو یادآور شد: تعزیه به لحاظ ترویج روح ظلم ستیزی و آزادگی در برهه‌هایی از تاریخ مورد قهر و بی مهری دولت‌ها نیز قرار گرفته است. در این راستا می‌توان از ممنوعیت اجرای تعزیه در دوران پهلوی اول یاد کرد. اما از یاد نباید برد که این نمایش مذهبی به دلیل توجهات و گرایش‌های مردمی و همچنین تلاش و فداکاری تعزیه خوانان به حیات خود به صورت مخفیانه ادامه داد.

اوضاع و احوال امروز تعزیه

رحمان زاده درباره اوضاع و احوال تعزیه در روزگار اکنون نیز گفت: متأسفانه امروز اجرای تعزیه در بین عموم مردم با استقبال خوبی مواجه نمی‌شود که برای آن دلایل بسیاری می‌توان برشمرد.

وی ادامه داد: ناکارآمدی اجرا کنندگان، به روز و مجهز نشدن تعزیه، اجرا برای کسب درآمد، عدم رعایت شأن و مرتبه تعزیه توسط عوامل اجرا، تغییر سلایق مردم و سنت گریزی از جمله دلایل این موضوع است.

رحمان زاده اضافه کرد: البته روی نیاوردن افراد علاقمند و نسل جدید به فعالیت در این عرصه و همچنین نبود تکنیک‌های لازم برای اجرای تعزیه بخصوص تکنیک‌های آوازی و نگاه تزئینی مسئولان به تعزیه و حمایت نکردن از آن به عنوان هنری انسان ساز هم از جمله عواملی است که سبب شده تا این هنر با استقبال خوبی از سوی مردم مواجه نشود.

اهمیت توجه به تعزیه و تعزیه‌خوانان

حفظ و دوام تعزیه نیازمند توجه ویژه متولیان امر است. «غلامرضا تیغ‌نورد» اهل و ساکن دهستان کته سر از توابع شهرستان خمام از تعزیه‌خوانان پیشکسوت گیلان است.

وی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه حدود ۶۰ سال است که تعزیه‌خوان هستم، اظهار کرد: تعزیه خوانان بسیاری هم تربیت کردم و در حال حاضر ۹ نفر از افراد خانواده من تعزیه خوان بوده و در سطح استان مشغول به فعالیت هستند.

تیغ نورد با بیان اینکه ۷۳ ساله هستم و قبل از انقلاب تعزیه خوانی را شروع کردم و بعد از انقلاب هم مدام در این عرصه فعال بودم، ادامه داد: امسال هم در مسکن مهر و شهرداری انزلی اجرای تعزیه داشتیم.

وی با اشاره به اینکه پدر من تعزیه خوان نبود اما علاقمند بود من در این مسیر گام بردارم، گفت: من را نزد «محمد صبوری» از اهالی طالقان فرستاد. ایشان برای من مرثیه نوشتند و از آن پس من مرثیه خوانی می‌کردم تا اینکه در مسجد روستایمان زیر نظر یک تعزیه خوان شروع به تعزیه خوانی کردم.

این هنرمند تعزیه ادامه داد: از آن پس ایام محرم در روستاها و مساجد و هیأت‌ها به صورت گوشواره یعنی قسمت‌هایی از تعزیه را می‌خواندیم. بدین ترتیب با همراهی تعزیه خوانان دیگر به صورت جدی وارد این کار شدم.

تیغ‌نورد با اشاره به حضور تلویزیون و فضای مجازی در زندگی مردم یادآور شد: استقبال از تعزیه در قدیم بسیار زیاد بود. آن وقت‌ها که ماشین کم بود در هر روستایی که تعزیه برپا می‌شد، مردم با موتور و دوچرخه خود را می‌رساندند. البته الان هم استقبال خوب است و تعزیه همچنان برای مردم جذاب است. جوانان می آیند هم تعزیه را نگاه می‌کنند و هم گاه گاهی نگاهی به موبایلشان می‌اندازند.

این تعزیه خوان در بخشی دیگری از صحبت‌های خود با تأکید بر اینکه متولیان ذی‌ربط نسبت به تعزیه و تعزیه‌خوانان باید توجه بیشتری داشته باشند، افزود: در این میان پیشکسوتان عرصه تعزیه نباید از یاد بروند و بخاطر داشته باشیم که حمایت معنوی و تنها یک تشکر برای ما بسیار ارزشمند است.

مکانی برای تربیت تعزیه خوان‌های جوان نداریم

«احمد علی دهقان» تعزیه خوان دیگری است که محرم امسال در کوچصفهان اجرای تعزیه دارد وی در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه ۷۰ ساله هستم و از ۱۰ سالگی تعزیه‌خوانی را آغاز کرده‌ام، گفت: تعزیه از جایگاه خاصی در قلب مردم برخوردار است و تماشاگر هم دارد.

دهقان با اشاره به اینکه متولیان فرهنگ و هنر گیلان تا حدودی از ما حمایت می‌کند، یادآور شد: اما انتظار ما از مسئولان بیشتر است. متأسفانه ما صنف یا انجمنی برای تعزیه در گیلان نداریم.

وی با بیان اینکه از نباید فراموش کرد که هم اکنون کسی تعزیه خوانی را به فرزندش نمی‌آموزد، ادامه داد: متأسفانه تعزیه‌خوان ها هیچ جایگاه در میان مسئولان و متولیان ندارند.

دهقان تأکید کرد: بارها از مسئولان مربوطه درخواست کرده‌ام که مکانی ویژه برای تعزیه در نظر بگیرند. مکانی که بتوانیم در آنجا تمرین کنیم و به نونهالان آموزش دهیم. چرا که ما تا همیشه زنده نیستیم و تعزیه باید توسط دیگران زنده نگهداشته شود.

به گفته پیشکسوتان تعزیه حیات و دوام این هنر بی بدیل که روایتگر عاشورا و قیام امام حسین (ع) است به نگاه و حمایت ویژه متولیان وابسته است عدم این توجه می‌تواند این هنر با قدمت چند صد ساله را به فراموش بسپارد. داشتن یک مکان برای اجرا و یا تعلیم نسل جوان خواسته‌ای کوچکی است که اجابت آن از سوی متولیان می‌تواند گام مهمی در حفظ و صیانت از تعزیه باشد.