امام سجاد(ع) از جزئی‌ترین نقاط جامعه آغاز به اصلاح نمود

خبرگزاری مهر - گروه دین و اندیشه- زینب حسینی روش: امروز دوازدهم محرم الحرام سالروز شهادت امام زین‌العابدین علیه السلام است. عصر امام سجاد علیه السلام به لحاظ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، تاریک‌ترین عصرها در تاریخ اسلام به شمار می‌آید به نحوی که از آن، به دوره سقوط فرهنگ و ارزشهای اسلامی یاد شده است؛ فرهنگ اسلام در بدترین شرایط قرار گرفته بود.

جامعه دینی با توجه به این شرایط یک جامعه مرده به حساب می‌آمد؛ استیلای طولانی نا اهلان به سرنوشت امت اسلامی پس از پیامبر (ص) دراین دوره میوه‌های تلخی ببار آورد یکی از آن تلخ‌ترین ثمرات کشتن فرزند پیامبر (ص) بود؛ دوره جعل و دروغ و دوره ریاکاری و چاپلوسی به تمام معنا در این دوره توسط بنی‌امیه پس از خلافت عثمان در جامعه جای همه ارزشهایی که پیامبر (ص) در راه ساختن آنها ۲۳ سال خون دل خورده بود و امیر مؤمنان (ع) در رکاب حضرت جهاد نموده بود و شرک و جاهلیت را از جامعه حجاز زدوده بود در این دوران دگرباره رنگ گرفت و جایگزین و غلبه بر تمام ارزشها یافت.

بر همین اساس به مناسبت سالروز شهادت زین‌العابدین علیه السلام به منظور بررسی روش‌های امام سجاد (ع) در اصلاح جامعه آن روز با حجت الاسلام امیر حسنلو استاد حوزه و دانشگاه به گفتگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید:

* امام سجاد (ع) به منظور احیای دین و رویارویی با موج دنیاگرایی و جلوگیری از گسترش فساد امویان، با چه برنامه‌هایی در اصلاح این جامعه آلوده و وارونه کوشید؟

نخستین برنامه اصلاح خانواده بود. خانواده اساس هر جامعه هست بنیان تمام جوامع خانواده‌ها هستند؛ اگر خانواده‌ها اصلاح شود جامعه اصلاح می‌شود شخصیت افراد و تربیت افراد در خانواده محقق می‌شود؛ اگرچه امروز آموزش و پرورش نیز در این تربیت نقش اساسی ایفا می‌کند و ۷۰ درصد نقش خانواده را به عهده گرفته است لذا باید به آن هم توجه اساسی شود؛ به هر حال بنیان خانواده درست و اسلامی نقش مهمی در اصلاح جامعه‌ها دارد؛ تربیت خانواده و تعلیم آن در قرآن برای رسول خدا دستور است «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها لا نَسْئَلُکَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُکَ وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوی‏» یا دستور حجاب از خانواده شروع شده در دین؛ لذا اصلاح جامعه را باید از خانواده‌ها شروع نمود؛ امام سجاد (ع) به این مهم توجه داشت و از این مؤلفه شروع نموده است؛ به نظر بنده امام از جزئی‌ترین نقاط جامعه آغاز به اصلاح نمود چرا که اصلاح از هرم قدرت که در دست فاسقان بود غیر ممکن بود؛ اصلاح خانواده و تقویت بنیان‌های دینی در خانواده و توجه به ارزشهای قرآنی خانواده همانند احترام به جایگاه والدین و حقوق والدین و حقوق فرزند و پدر را حضرت تعلیم می‌دهد رساله حقوق حضرت توجه خاص به تربیت فرد و خانواده دارد؛ در ادعیه صحیفه نیز به این مهم توجه شده است دعا بر پدر و مادر و تربیت فرزند و.. این یکی از کارهای مهم حضرت بود.

*توجه به حرمت و جایگاه و مقام مادر و پدر در راستای همین اصلاح باورها در خانواده بود؛ حضرت برای تقویت دینی نهاد خانواده چه اقداماتی انجام داد؟

با آن که امام زین‏‌العابدین (ع) از هر کس نسبت به مادر بیشتر احسان و نیکی می‌‏نمود، ولی اغلب از خوردن غذا با وی امتناع می‌کرد وقتی علت را جویا شده و عرض داشتند، شما که از هر کس بیشتر به مادر خود عشق می‌ورزید و به وی نیکی می‌‏کنید، چرا از غذا خوردن با او خودداری می‌فرمائید؟ حضرت در پاسخ فرمود: من به خاطر ادب و احترام مادرم با آن بزرگوار غذا نمی‌‏خورم زیرا بیم آن دارم که به لقمه‏‌ای دست برم که مادرم زودتر متوجه او شده و قصد خوردن آن را داشته باشد.

بی‌گمان، روش‏ الهی امام سجاد (ع) در این عصر تاریک سبب شد که انحراف حاکمان اموی بیش از گذشته نمایان گردد. قصیده بلند فرزدق که امام را در کنار کعبه به حاکم ستمگر معرفی کرد حسادت آن‌ها را نیز برانگیخت، امویان نتوانستند امام را تحمّل کنند. در حقیقت امویان حس کردند امام سجاد (ع) با رفتار و گفتار الهی خویش پیام عاشورای حسینی را به خوبی در جامعه منتشر می‌کنند و اگر این روش ادامه یابد، به زودی روزگار ذلّت امویان فرا می‌رسد.

رویکرد و اهتمام امام در ادعیه صحیفه آسیب زدایی از جامعه بود یکی از آسیب‌های بزرگ اجتماعی زمان امام سجاد (ع) که جامعه را فرا گرفته بود تفرقه بود، بنی‌امیه و قبل از آنان غاصبان پس از رحلت پیامبر (ص) امت را فرقه فرقه نمودند و تدبیری که پیامبر از جانب خدا برای امت دیده بود ‏بهم زدند؛ عده‌ای مدعی خلافت شدند و عده‌ای با دیدن این شرایط مدعی نبوت شدند جنگ‌های رده در آغاز راه برای همین بود که ‏برخی ادعای پیامبری کردند و اگر تدبیر و ایثار امیر مؤمنان (ع) نبود اسلام از بین رفته بود.

*برای اصلاح جامعه تا چه میزان بر قرآن به عنوان ثقل اکبر تکیه کردند؟

قرآن کریم اولین اساس نامه دین است و رسول خدا به عنوان ثقل اکبر به آن تاکید دارد؛ «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَم» قرآن راه درست و استوار نشان می‌دهد؛ امویان ثقل اصغر که اهل بیت (ع) بود را قتل عام کردند و از سقیفه شروع نمودند به تنزل منزلت و انزوای اهل بیت (ع) و به حاشیه راندن آنها تا اینکه کار به کشتار رسید و جواز تعدی به آنان را دادند لذا همه ائمه (ع) به سم این حاکمان ستمگر اموی و عباسی مسموم و به شهادت رسیدند؛ امویان این رفتاری که با ثقل اصغر نمودند به ثقل اکبر هم رحم نشد اگر چه کفانا کتاب الله گفتند برای انزوای اهل بیت این شعار طرح شد؛ امویان با ترویج غنا و موسیقی در جامعه شنیده شدن صدای قرآن را کم رنگ نمودند و به غنا و صوت مغنیان ترویج دادند و ترویج لهو و لعب و کارهای دوره جاهلیت توسط امویان رواج یافت ابوالفرج اصفهانی به تفصیل از این رفتارها گزارش نموده است که فاجعه بار است خود یزید آواز خوانانی داشت و شراب می‌خورد و در حالت مستی حکمرانی می‌نمود جامعه نیز به تدریج از این حکمران فاسق تبعیت می‌کردند؛ لذا امام سجاد (ع) به تلاوت قرآن با صدای سوزناک و ترتیل زیبا پرداخت تا از حریم قرآن صیانت کند؛ به قدری زیبا تلاوت می‌کرد که رهگذران جذب صوت داودی حضرت شده و اجتماع می‌کردند در اطراف منزل حضرت برای شنیدن صدای دلنشین قرآن اشتیاق داشتند؛ پس یکی از مهمترین تأکیدات حضرت توجه به قرآن و احیای قرآن بود و برگشت جامعه به قرآن؛ هرگاه قرآن مورد بی حرمتی قرار گرفت اساس دین به تزلزل و حیرت و انحراف دچار خواهد شد؛ البته توجه حضرت تنها به ظاهر قرآن نبود بلکه فرامین قرآن را حضرت احیا کرد؛ چنانکه در مسیر شام بارها از قرآن و به قرآن توجه داد.

*توجه به احیای جایگاه عبادت یکی از راه‌های اصلاح جامعه است؛ حضرت در این زمینه چه اقداماتی انجام داد؟

بنی‌امیه نماز را سبک شمردند و جایگاه رفیع نماز را در جامعه خفیف و خوار کردند؛ در جامعه نیز امامان جماعت افراد رذل بودند به حالت مستی به نماز ایستادند عبید الله بن زیاد ولید به حالت مستی در نماز حاضر می‌شدند و امامت می‌نمودند؛ امویان افراد بی لیاقت را به امامت جمعه و جماعت گماشتند و پارسایان و صحابه رسول الله را کنار نهادند و منزوی نمودند و شخصیت سازی کردند؛ شخصیت‌های بدل در جامعه ساختند و ارکان اصلی و شخصیت‌ها را کنار نهادند حتی کشتند. معاویه صحابه بزرگ حجر بن عدی را به بدترین شکل کشت که داعشیان در کشتن افراد به رفتار معاویه عمل و استناد کردند برای بد نام نمودن اسلام؛ امویان فامیل بازی راه انداختند نماز جمعه و جماعت و دین را ملعبه قدرت نمودند؛ معاویه جعل شخصیت می‌نمود پول می‌داد علیه اهل بیت و شخصیت علی (ع) حدیث جعل نمود و آیاتی که درشان حضرت بود را به دیگران جعل کرد و همین احادیث جعلی در کتاب‌ها راه یافته و مورد استناد برخی است؛ او در تحقیر نماز از همه بد تر عمل می‌کرد او نماز جمعه را چهارشنبه خواند؛ دیگران که قبل از او بودند و او را بکار گرفتند نیز در نماز دست برد ند به آن افزودند و کاستند و اذان را تغییر دادند؛ در وضو نیز دست بردند و وضوی رسول الله را تغییر دادند و نمازش را نیز دگرگون نمودند؛ در طول این نیم قرن سنت‌های رسول خدا اینگونه مورد دست برد قرار گرفت؛ در عصر امام سجاد (ع) به خوبی این انحرافات واضح است و این نهال‌ها همه میوه داده بود؛ از جمله نماز تحقیر شد؛ لذا امام به نماز توجه ویژه دارد و به اوقات نماز دقت دارد و هنگام اذان به سوی مسجد با آراستگی خاص می‌رود تا دیگران را با عمل به سوی احیای نماز فرا بخواند؛ همانند جدش رسول خدا با خوش بو نمودن لباس‌ها به سوی مسجد حرکت می‌نماید در هیبت و شکوه و معنویت بی مانند و همگان را جلب این روش و این عبادت بزرگ و ستون خیمه دین می‌نماید؛ نماز که ستون دین نامیده شد توسط رسول الله این ستون بزرگ که قرآن کریم درباره آن بسیار سفارش نموده و اولین فریضه‌ای است که بر رسول خدا فرض گردیده است؛ «الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَر…» نماز را خفیف شمردند و وقتی نماز مورد تعرض واقع شد همه ارزشها فرو کاسته می‌شود و همه آنها مورد دست برد می‌شوند؛ لذا یکی از اصلاحاتی که امام زین‌العابدین (ع) شروع کرد توجه به نماز و احیای نماز رسول الله بود و حضور در مسجد و اقامه نماز و بها دادن به نماز بود؛ نماز در خانواده‌ها کم رنگ شده بود.

لذا در این دوره امام به احیای جایگاه عبادت درست پرداخت؛ یکی از وجوه بارز سیره و سلوک امام عارفان، عشق و شور به عبادت و بندگی بود. در آن زمان که حاکمان اموی، دنیاپرستی جاهلانه و تباهی را در مقابل خداپرستی تبلیغ می‌کردند، امام زین‌العابدین (ع) با سلوک عبادی سوزناک عارفانه، اصل خدا محوری را به مردم می‌‏آموختند و شکوه زیبایی عبودیت را نمایان می‌کردند.

امام در عشق به عبادت به رتبه‏‌ای رسیده بودند که در زبان مردم با این لقب‌ها: سیدالعابدین، سیدالساجدین و زین‌العابدین شهره و شناخته می‌شد؛ نوشته‌اند امام (ع) هر شبانه روز، هزار رکعت نماز می‌خواند و اکثر شب‏‌ها تا طلوع صبح، به راز و نیاز و نماز با معبود انس می‌گرفت، صوت تلاوت قرآن عابران را مدهوش می‌نمود؛ روزها را با روزه سپری می‌کردند. خادمش گوید: «هرگز شب‏‌ها برای امام رختخوابی نگستردم و روزها برایش غذایی تهیه نکردم زیرا آن بزرگوار شب‏‌ها را به عبادت و روزها را به روزه می‌گذراند.»

امام (ع) بسیاری از شب‏‌ها را با حال نیایش، و در موسم حج به طواف و نماز سپری می‌کردند و در خلوت شب در برابر عظمت و از عمق معرفت حق می‌گریستند. عبادت عاشقانه و ناله‌های عارفانه امام (ع) برخی از یاران امام را نسبت به جانش نگران نمود تا که عرضه داشتند ‏ای فرزند رسول خدا، از شدت عبادت جان تسلیم نکن.

امام در پاسخ به سخن رسول خدا تمسک جست و فرمود: آیا بنده سپاسگزار خداوند نباشم؟

در گم نامی به خدمت حجاج می‌پرداخت و همه ساله در حج شرکت می‌نمود و حج رسول الله را به مردم گوشزد می‌نمود و یاد می‌داد و تعلیم می‌نمود؛

امام در مقابل رواج لهو و لعب آداب دعا و نیایش را در جامعه رواج داد و به دعا از این جهت توجه نمود که در تربیت افراد تأثیر دارد؛ با سوز و خلوص و منش و روش و مناجات‌های پر مغز امام هر شنونده و بیننده‌ای را متأثر و مایه بیداری و اصلاح او می‌شد؛ مشی دعا و عرفان و نیایش منادی معنویت در جامعه شدند و با گفتار و رفتار خویش مردم را به خدا و معنویت دعوت کردند. روش و نگرش امام سجاد (ع) در آن روزگار غربت قرآن و اسلام چنان بود که گویی تمام معنویت در وجود نورانی‌اش خلاصه شده و گفتارهای متعالی‌اش آینه‏‌ای بود که معارف قرآن را در جامعه در قالب ادعیه‌ی بلند منعکس می‌کرد. رفتار امام در آن روزگار تاریک چونان ابری بود که باران معنویت می‌بارید؛ گفتارش بذر حقیقت در مزرعه دل‏‌های تشنه و مشتاقی بود که از غربت ارزش‌‏های الهی در جامعه می‌‏نالیدند. رفتار این وجود مقدّس تجلّی نور به جامعه بود، گفتار قدسی‌اش لوح معرفتی بود که دل‌های زنگار گرفته را بیدار می‌نمود.