کنوانسیون تهران عاملی برای حفظ محیط زیست دریای خزر

به گزارش خبرنگار مهر، دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان که مرز ساحلی ۵ کشور را شامل می‌شود، از اهمیت زیست محیطی بالایی برخوردار است.

به همین منظور در گفت و گویی با فرناز شعاعی به سراغ کنوانسیون تهران رفتیم تا از ابعاد این معاهده زیست محیطی مطلع شویم.

لطفاً یک توضیح کلی درباره کنوانسیون تهران بدهید.

اگر بخواهم درباره کنواسیون تهران پیشینه‌ای بگویم، باید این نکته را یادآور شوم که دریای خزر ویژگی‌های بارز اکولوژیکی و تنوع زیستی بی نظیری دارد. به طور مثال گونه‌های ارزشمند ماهی‌های خاویاری یا فوک خزری که تنها پستاندار این دریا هست. همینطور بخاطر منابع نفت و گاز که زیر بستر این دریا وجود دارد.

به طور کلی شرایط خاص و استراتژیک دریای خزر بسیار با اهمیت است. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، وضعیت بحرانی در دریا وجود داشت.

به خاطر افزایش فعالیت‌های اکتشاف و استخراج نفت و گاز، کاهش منابع آبزی به خصوص ماهی خاویاری که در رده گونه‌های در حال انقراض قرار گرفته بودند و منجر به کاهش خاویار به عنوان یک منبع ارز خارجی شده بود، تخریب زیستگاه‌ها و همینطور ورود گونه‌های غیر بومی، باعث شد ۵ کشور حاشیه دریا خزر به فکر همکاری برای رفع این بحران‌ها کنند.

کشورهای ایران، آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و روسیه با حمایت مالی برخی سازمان‌های بین المللی به طور خاص سازمان ملل، برای حفاظت از دریا شروع به همکاری با یکدیگر کردند.

این اتفاق باعث شد تا در سال ۱۳۷۷ برای جلوگیری از تخریب بیشتر محیط زیست خزر، مجموعه فعالیت‌هایی انجام شد و در نهایت برنامه محیط زیست دریای خزر یا (caspian enviroment program) CEP شکل گرفت.

برنامه محیط زیست دریای خزر مجموعه اقداماتی برای ارتقا کیفی محیط زیست خزر بود که باید توسط خود کشورها انجام شود. CEP باعث شد تا این کشورها تشویق شوند یک چارچوب حقوقی تنظیم کنند. در نتیجه کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریایی دریای خزر شکل گرفت.

این کنوانسیون دقیقاً چه زمانی شکل گرفت و اجرایی شد؟

این کنوانسیون در آبان ماه سال ۱۳۸۲ در تهران به امضا رسید و به همین خاطر به اسم کنوانسیون تهران معروف شد. بر اساس مفاد کنوانسیون ۹۰ روز بعد از اینکه آخرین کشور کنوانسیون را در مجلس خود به تصویب رساند، لازم الاجرا می‌شود. این اتفاق در ۲۱ مرداد ماه ۱۳۸۵ رخ داد و پس از آن کنوانسیون تهران لازم الاجرا شد.

هدف اصلی کنوانسیون تهران چیست؟

هدف اصلی کنوانسیون تهران را در چند دسته می‌توان اشاره کرد. کشورهای ساحلی در رابطه با جلوگیری، کاهش و کنترل آلودگی، جلوگیری و کنترل گونه‌های مهاجم، پیش آمدن شرایط اضطراری محیط زیستی، حفاظت و احیای منابع زنده دریایی، مدیریت مناطق ساحلی، بحث مربوط به نوسانات تراز آب دریای خزر و همچنین مجموعه فعالیت‌های پایشی می‌بایست با یکدیگر همکاری داشته باشند.

کنوانسیون تهران به تنهایی قادر است این هماهنگی را ایجاد کند؟

کنوانسیون تهران یک کنوانسیون چارچوبی است. یعنی یکسری چارچوب برای اینکه کشورها بتوانند با همدیگر در راستای حفاظت از محیط زیست همکاری داشته باشند، ایجاد کرده است.

در عمل آنچه که به عنوان بازوی اجرایی کنوانسیون مطرح است، پروتکل‌هایی است که قرار بود به کنوانسیون اضافه شود. در حال حاضر چهار پروتکل آماده و تصویب شده است.

این چهار پروتکل را نام ببرید.

یکی از پروتکل‌ها که پروتکل آمادگی، واکنش و همکاری منطقه‌ای در مبارزه با سوانح آلودگی نفتی است از سال ۱۳۹۵ لازم الاجرا شد. سایر پروتکل‌ها هم منتظر امضا و تصویب دولت‌ها است و برخی از کشورها در مجلس خود آنها را به تصویب رساندند ولی منتظر هستند که بقیه کشورها ملحق شوند تا لازم الاجرا شود.

سایر پروتکل‌هایی که می‌توان نام برد پروتکل حفاظت از منابع و فعالیت‌های مستمر در خشکی است که به عنوان پروتکل مسکو معروف شده است. ما در مجلس شورای اسلامی این پروتکل را تصویب کرده‌ایم.

پروتکل دیگر تنوع زیستی است که به پروتکل عشق آباد معروف شده است و این پروتکل نیز در مجلس به تصویب رسیده است.

پروتکل ارزیابی اثرات زیست محیطی فرامرزی هنوز در مجلس شورای اسلامی درحال بررسی است و تصویب نشده است. پروتکل دیگری که در حال آماده شدن متن آن است، پایش و تبادل اطلاعات نام دارد.

تا چه میزان کشورها به کنوانسیون تهران پایبند بودند؟

بر اساس کنوانسیون تهران، مهمترین اصل همکاری منطقه‌ای کشورها، بهبود وضعیت محیط زیست دریای خزر و حفاظت از آن است. درنتیجه همه کشورها این همت را داشتند که با یکدیگر بنشینند و روی این کنوانسیون کار بکنند. چندین سال کار کارشناسی انجام شد تا بهترین نتیجه حاصل شود.

با توجه به اینکه اصل همه معاهده‌های مرتبط با دریای خزر بر اساس اجماع است، همه کشورها باید موافق اجرای آن باشند و اگر حتی یک کشور مخالفت کند، آن معاهده لازم الاجرا نیست. بنا بر این هر پنج کشور همت داشتند برای اینکه محیط زیست دریای خزر را حفظ کنند به اجماع برسند.

باید اشاره کنم طبیعی است که بعضی از کشورها بهتر و بعضی‌ها ضعیف‌تر عمل کردند. ولی در نهایت این اصل و اساس کنوانسیون تهران است که کشورها با یکدیگر همکاری داشته باشند و کشورها آنجایی که مقدور بوده تلاش کردند.

ایران در چارچوب کنوانسیون تهران چه اقداماتی کرده است؟

مجموعه اقدامات و فعالیت‌هایی که طی این سال‌ها انجام شده است، فقط توسط سازمان حفاظت محیط زیست نبوده بلکه بعضی از سازمان‌هایی که جز ذینفعان در دریای خزر هستند نیز شامل می‌شود. از جمله مهمترین ذینفعان سازمان شیلات ایران و همچنین مؤسسه تحقیقاتی شیلات کشور است.

کارهایی که تاکنون انجام شده فعالیت‌های پایشی در راستای سنجش و مقایسه وضعیت حال محیط زیست خزر در مقابل وضعیت گذشته آن است. این اطلاعات جمع آوری و پایش می‌شوند.

اقدامات دیگری در راستای حفاظت، احیا و بازسازی در رابطه با ماهیان خاویاری بوده است. این اقدامات با همکاری بخش‌های مختلف مثل آزمایشگاه ماهیان خاویاری برای پرورش ماهیان خاویاری انجام شده است.

همچنین در حوزه آزاد سازی و رهاسازی بچه ماهی‌های خاویاری در دریای خزر کارهایی انجام شده که با همکاری وزارت نیرو صورت گرفته است. زمانی که سد سازی انجام می‌شود، باید در رودخانه‌ها مسیرهایی رو ایجاد کنند تا ماهیان بتوانند در آن حرکت کنند. چون خیلی از ماهیان خزر وقتی می‌خواهند تخم ریزی کنند به رودخانه‌ها و محل تولید مثل خودشان بر می‌گردند.

یا به طور مثال مثل همین کارهایی که در راستای آزادسازی حریم دریاها انجام می‌شود واقعاً کاربردی است و کمک به حفظ تنوع زیستی دریای خزر و بهبود کارکردهای اکولوژیک منطقه می‌کند.

کارهای دیگر هم مثل اقدامات امداد و نجات در خصوص فوک خزری انجام گرفته است.

جلوگیری از ورود آلودگی‌ها به طور خاص ورود مستقیم فاضلاب‌های تسویه نشده، مجموعه فعالیت‌هایی است که واقعاً اجرایی شده است. به همین منظور وضعیت ورود فاضلاب‌ها به دریای خزر را کنترل می‌کنیم تا بتوانیم از ورود فاضلاب‌های خام جلوگیری کنیم.

اینها همه مجموعه اقداماتی است که ایران انجام داده و همچنان هم نمی‌توانیم بگوییم که عملکرد ما فوق‌العاده بوده است. ولی به هر حال کارهایی بود که انجام شده و همچنان هم باید ادامه داشته باشد و امیدواریم که به صورت مرتب این کارها را انجام بدهیم و نتیجه مفیدی هم بگیریم.

سازمان محیط زیست در راستای کنوانسیون تهران با سازمان‌های دیگر هماری دارد؟

طبیعتاً ما با همه سازمان‌هایی که به ترتیبی در دریای خزر ذینفع و بهره‌بردار هستند تعاملات و همکاری‌ها داشتیم. جوامع محلی و کسانی که از دریا ارتزاق می‌کنند از جمله این ذینفعان هستند. به طور خاص با بعضی از سازمان‌ها بیشتر همکاری داریم.

به عنوان مثال با سازمان شیلات ایران در راستای حفظ و بهبود منابع آبزی دریای خزر تعاملات زیادی داشتیم. با سازمان بنادر و دریانوردی برای اقدامات و کارهایی مربوط به مقابله با آلودگی نفتی در دریای خزر همکاری کرده‌ایم.

چه دستورات و آئین‌نامه‌هایی در این راستا تهیه شده است؟

آئین نامه‌های مختلف مثلاً در تعیین استانداردهای کیفیت آب دریای خزر و در مورد استانداردهای خروجی فاضلاب‌ها به دریای خزر وجود دارد. دستورالعمل‌هایی هم برای حفاظت و امداد و نجات فوک خزری اجرایی شده است. درنهایت اقداماتی صورت گرفته تا قوانین اصلاح شوند تا بتوانیم برای بهبود محیط زیست دریای خزر تلاش کنیم.