حرم مطهر رضوی در نقشه‌های قاجاری

رضا سلیمان‌نوری خراسان پژوه گفت: صحن کهنه یا صحن انقلاب و صحن آزادی که در آن زمان صحن ناصری نام داشت، از اشکالاتی در طراحی برخوردار است. از جمله اشکالاتی که این نقشه به همراه دارد فضا‌های خالی ۲ طرف ورودی‌ها، فضای افتاده بین رواق‌ها و بقعه ورودی کنار ایوان طلا که مکان مشخصی ندارد را می‌توان نام برد.

او افزود: البته فضا‌های خالی گفته شده در واقع خالی نبوده‌اند و در این فضا‌ها بازار قرار می‌گرفته است. به عنوان مثال حدفاصل صحن نو و گوهرشاد ۲ الی ۳ بازار وجود داشته است که از جمله بازار‌ها باید به بازار زالوفروشان که در تاریخ هم از آن‌ها نام برده شده، اشاره کرد.

این خراسان پژوه ادامه داد: در نقشه‌های موجود در جایگاه صحن پهلوی که در حال حاضر به رواق امام خمینی تغییر نام پیدا کرده است فضایی وجود دارد که در آن مدرسه‌ای قرار می‌گرفته است، اما در حال حاضر هیچ نام و نشانی از آن وجود ندارد. البته فضایی برای این مدرسه در نقشه‌های ترسیم شده و بعد‌ها در کتاب‌های تاریخی وجود این مدرسه به ثبت رسیده است.

سلیمان‌نوری بیان کرد: در نقشه قدیمی زمان قاجار نحوه ورود و خروج آب به صحن قدیم، وجود فضایی مشابه با سقاخانه در صحن جدید و نحوه اتصال ۴ ایوان به مجموعه بقعه ترسیم شده است. این موارد را یک فرد غیرایرانی به صورت گذری و حتی مخفیانه ترسیم کرده که می‌توان گفت قابل قبول نیز بوده است. جزئیات ترسیم شده در این نقشه در نقشه بعد از آن که توسط فردی انگلیسی به نام «مک گرگور» ترسیم شده وجود ندارد.

او تصریح کرد: در نقشه مک گرگور هیچ حجمی از حرم مطهر ترسیم نشده و تنها فضایی با نام حرم مطهر نام‌گذاری شده است، این در صوررتی است که این نقشه ۶ سال پس از نقشه ژولیوس ترسیم شده. گفته می‌شود که دلیل این نوع ترسیم نگاه نظامی بوده که در ان زمان وجود داشته است. اما ژولیوس با نگاه عمومی و شهرسازی نقشه‌اش را ترسیم کرده بود.

این خراسان پژوه تاکید کرد: در ترسیم نقشه با نگاه نظامی مواردی، چون قرارگاه‌ها، دروازه‌ها، برج و بارو اهمیت بیشتری از فضا‌های داخلی شهر داشتند. همچنین از فضا‌های داخلی شهر، مکان‌هایی که مرتبط با شخصیت‌های بزرگ شهر است، اهمیت پیدا می‌کند. برای مثال در نقشه گرگور، کوچه میرزا هاشم و باغ او که در آن زمان تولیت حرم بود به طور کامل ترسیم شده است.

سلیمان‌نوری اظهار کرد: نکته دیگری که نشان‌دهنده نظامی بودن نقشه گرگور است، ترسیم دروازه میرعلی است که در آن زمان بسته بوده. از تفاوت‌های نقشه گرگور با نقشه‌های قبل از او باید به فهرست اعلاناتش با ۱۶ مورد اشاره کرد که تعداد زیادی را شامل می‌شود.

او افزود: نقشه‌خوانی کف، نقشه‌ای است که علاوه بر مسائل سیاسی و نظامی به مسائل اقتصادی نیز توجه داشته است که در کنار مصلی و کارونسرا، ایستگاه گمرگ، کارخانه شیشه‌سازی و کوره آجرپزی به تفکیک ترسیم شده است. نقشه‌خوانی کف یک نقشه نظامی اقتصادی است؛ اما نقشه ژولیوس یک نقشه تماما اجتماعی و نقشه گرگور نقشه‌ای کاملا نظامی بوده است.

این خراسان پژوه «ذوالفقارخان» را اولین مهندس ایرانی معرفی کرد که نقشه حرم را ترسیم کرده است و ادامه داد: نقشه ذوالفقارخان در تیر  ۱۲۴۶ ترسیم شد. ذوالفقارخان علاوه بر ترسیم نقشه حرم مطهر اولین نقشه شهر رشت را نیز ترسیم کرده است. نکته قابل توجه در مورد نقشه حرم ذوالفقارخان نام‌گذاری‌های موجود در نقشه است.

بیشتر بخوانید

• شکوه به یادماندنی مشهد قدیم در قاب تصاویر

سلیمان‌نوری بیان کرد: ما صحن کهنه را به عنوان صحن صفوی و صحن ناصری می‌شناسیم و صحن جدید یا آزادی را صحن قاجاری لقب می‌دادیم، اما در نقشه‌ای که در دوران ناصرالدین‌شاه کشیده شده است، چون صفوی‌ها و نادری‌ها نزد قاجار محبوب نبوده‌اند، نام صحن به صحن کهنه تغییر پیدا کرده و صحن دیگری نیز به دلیل احترام برای اجداد صحن فتحعلی‌شاه نام‌گذاری شده است.

او تصریح کرد: بست بالا خیابان، فضای نهرآب، فضای ورودی‌ها، بازار چیست، بازار گوهر فروش‌ها، بازار ساعت، مهمان‌خانه زواری، انبار آستان قدس، سقاخانه و حوض‌های چهارطرف از جمله عناوینی بوده که در فهرست این نقشه مطرح شده است. در این نقشه ایوان عباسی و ایوان طلا نیز به درستی نرسیم شده است. از دیگر موارد ثبت شده در نقشه می‌توان به فضای بست پایین، نهر آب، مدرسه‌های اطراف، فضای مسجد گوهرشاد و شبستان‌ها اشاره کرد.

این خراسان پژوه تاکید کرد: با فاصله کمی از این نقشه و در واقع ۱۹ سال بعد، نقشه روضه مطهره حضرت رضا (ع)، رواق‌های متبرکه، صحن‌های مقدس و برخی از بنیه متصل به اماکن شریفه در نقشه‌ای به تاریخ ۱۲۶۵ ترسیم شده است. گفته می‌شود این نقشه توسط ولد خدادادخان ترسیم شده است.

سلیمان‌نوری اظهار کرد: در این نقشه مسجد گوهرشاد، ایوان مقصوره فضای کوچک کنار ایوان که ورودی بازار مانند داشته، شبستان‌ها و مواردی دیگر همچون نقشه ذوالفقارخان ترسیم و ثبت شده است. قابل ذکر است که در این نقشه برای صحن قدیم نامی ذکر نشده و این در حالی است که برای صحن جدید نام ذکر شده است.

او افزود: از جمله مواردی که در این نقشه ثبت شده باید به بازارکفشدوزها، مدرسه خیرات خان، چوب بست پایین خیابان، صحن جدید، ایوان‌ها، آشپزخانه، مدرسه پایین پا که امروزه بخشی از رواق امام خمینی است، اشاره کرد. دارالسیاده مبارکه، دارالحفاظ مبارکه، دارالسعاده، گنبد الله‌وردی خان، بقعه مبارکه و تمام فضا‌های کنونی داخل حرم مطهر در این نقشه با جزئیات به ثبت رسیده است.

این خراسان‌پژوه به اهمیت نقشه جدید نسبت به نقشه دوالفقارخان اشاره و ادامه داد: اهمیت به دلیل تقسیم‌بندی فضایی است که ما در حال حاضر به عنوان رواق امام خمینی می‌شناسیم و در دوران پهلوی اول به عنوان صحن موزه و صحن تشریفات ایجاد شد بود و بعد‌ها به رواق امام خمینی تغییر نام پیدا کرد.

سلیمان‌نوری بیان کرد: ما پس از این نقشه، نقشه قابل اعتناء دیگری در مشهد نداریم، با اینکه مهندس «عبدالرزاق بغایری» در سال ۱۳۰۲ نقشه نسبتا خوبی را به ثبت می‌رساند. در نقشه مهندس بغایری مقیاس‌ها دقیق بیان شده، اما متاسفانه فضا‌های جدید در این نقشه معرفی نشده است.

باشگاه خبرنگاران جوان خراسان رضوی مشهد