تجربه‌نگاری مسکن مهر

مستند «سقف‌ های معلق» به کارگردانی محمد نجفی و تهیه‌کنندگی محمد فریدونی و محمدرضا امامقلی و محصول سفیرفیلم، که می‌توانید آن را در سفیرتماشا، عماریار و فیلم‌گردی ببینید، با اشاره به معضل مسکن، روی پروژه مسکن مهر متمرکز می‌شود و در صحبت با کارشناسان و برخی افراد درگیر با این موضوع، نقاط ضعف و قوت آن را بررسی می‌کند.

مساله مسکن تقریبا در همه سال‌ها و از گذشته تا امروز یکی از معضلات اساسی کشور ما بوده و حتی می‌شود گفت امروز معضل شدیدتر هم شده است. از این منظر موضوع فیلم، تاریخ مصرف ندارد و همیشه به روز است و با این روند و اوضاع هم به‌نظر می‌رسد، در هر سال و دوره‌ای قابلیت عرضه دارد.

اشاره درستی است، البته تمرکز «سقف‌ های معلق» روی بحث مسکن مهر است. از این جهت که یک تجربه‌ای بود و درعین حال هست که تقریبا درباره آن جمع‌بندی صورت گرفته، مثل هر پروژه‌ای که در پایان آن یک بار دیگر روند و اهدافش را مرور و ارزیابی می‌کنید که آیا نتایج موردنظر حاصل شده است یا نه و نقاط ضعف و قوت کار چیست. فیلم ما در حد خودش و در یک روایت حدودا سی دقیقه‌ای، سعی کرده بود این ارزیابی را انجام دهد؛ درباره پروژه‌ای که می‌توان آن را بزرگترین پروژه اجرایی برای حل مشکل مسکن در کشور دانست. نگاه اصلی فیلم هم روایت همین تجربه‌نگاری بود و به چرایی موفقیت یا شکست پروژه مسکن مهر پرداخته‌ایم. البته فیلم یک نگاه مختصر و کلی به سیاست‌های اجرا شده دیگر کشور هم دارد و سعی می‌کند مسکن مهر را هم در این بستر ببیند. اینکه چه مسیری طی می‌شود تا به مسکن مهر می‌رسیم.

باز پیرو همان معضل همیشگی از گذشته تا امروز، شما ریشه مشکلات امروز در این زمینه را گذشته می‌دانید. اما آیا واقعا برای ریشه‌یابی و آسیب‌شناسی بحث مسکن باید به 6 دهه قبل برمی‌گشتید؟

سعی کردم به نقطه‌ای اشاره کنم که مشکن مسکن از آنجا شروع می‌شود. ضمن اینکه بحث مسکن اگرچه دیرینه و فرسایشی به‌نظر می‌رسد، اما به نسبت تاریخ کشور ما خیلی تاریخ و قدمت طولانی هم ندارد و ما 60 سال است که با این موضوع دست و پنجه نرم می‌کنیم. به‌‌نظرم این بازگشت به 6 دهه قبل لازم بود. اینکه شما موضوع و مساله‌ای دارید که تازه 60 سال است مطرح شده، با روندی قابل‌تامل روبرو هستید. کمااینکه فیلم «سقف‌های معلق» چندان ریشه‌یابی عمیقی هم انجام نمی‌دهد و سعی می‌کند خلاصه‌ای از آنچه که سیاستگذاران و پژوهشگران مسکن به آن رسیدند را به مخاطبش ارائه دهد و بعد از آن روی بحث مسکن مهر متمرکز شود. ضمن اینکه مساله مسکن مهر امروز هم گریبانگیر ما شد. یعنی هدف اصلی فیلم این بود که بگوییم ما از تجربیات خود درمورد حل مشکل مسکن درس نمی‌گیریم و هر دولت و مسئولی می‌خواهد تجربیات جدیدی را در این موضوع انجام دهد. همانطور که در دولت فعلی هم به شکل دیگری با این مساله مواجه هستیم. اینکه خیلی‌ها گوشزد می‌کنند سیاست مسکن مهر ما نقاط ضعفی داشت و «تجربه را تجربه کردن خطاست». پیرو همین ضعفهاست که باعث شد دولت آقای روحانی تقریبا بحث مسکن مهر را نادیده بگیرد تا آن اواخر که بحث اقدام ملی مسکن شکل گرفت. به‌نظر می‌آید دولت آقای رئیسی هم از نقاط ضعف مسکن مهر چشم‌پوشی کرده و صرفا محاسن آن را می‌بیند و در طرح‌های جدید کماکان آن معایب مسکن مهر وجود دارد و حل‌نشده باقی مانده است.

همان معایبی مثل کیفیت ساخت و نبود نظارت دقیق و کافی که در مستند به آن اشاره شده است.

بله، به‌نظر می‌رسد خود اهالی فن و سیاستگذاران مسکن و حتی طراحان مسکن مهر، این خطر را گوشزد می‌کنند که دوباره داریم خطاهای تجربه یک دهه‌ای گذشته در سیاستگذاری مسکن را تکرار می‌کنیم.

در روایت برای سندیت به نگاه و حرف‌هایتان از قطعات خبری استفاده کردید، چه رادیو و چه ارجاع به تیتر روزنامه‌ها. این بهره‌مندی در کنار مصاحبه با برخی کارشناسان و شهروندان درگیر با معضل مسکن و به‌ویژه مسکن مهر، درمجموع تلاش‌هایی برای جلب اعتماد مخاطب به‌نظر می‌رسد. درست است؟

بله، سعی کردیم از منابع مختلفی به این موضوع بپردازیم. منتهی در بخشی موفق بودیم و در بخشی موفق نبودیم. چون تولید اثر در سال 98 بود، ما خیلی دوست داشتیم با آقای عباس آخوندی، وزیر وقت راه و شهرسازی و معاونان ایشان که نگاه مخالفی به ادامه پروژه مسکن مهر داشتند، صحبت کنیم، اما پیگیری‌های طولانی‌مدت ما نتیجه‌بخش نبود. من نزدیک 9 ماه سعی می‌کردم از طرق مختلف با آقای آخوندی صحبت کنم اما ایشان همواره این پاسخ را می‌داد که ما جواب این سوالات را قبلا دادیم و من را به گزارش‌ها و مصاحبه‌های قبلی خودشان ارجاع می‌داد. ما هم مجبور شدیم سراغ موارد آرشیوی برویم. بنابراین سعی‌کردیم با دوستانی صحبت کنیم که برای اولین بار پیشنهاد طرح مسکن مهر را ارائه و آن را به نتیجه رساندند. همچنین با افرادی حرف بزنیم که درگیر این موضوع بودند. طبیعتا نیاز به کار مفصل‌تری بود و دوست داشتیم با تعداد بیشتری از این گروه‌ها صحبت کنیم. اما درنهایت یک روایت شسته رفته نیم ساعته ما را به این سمت برد که با یک نماینده از هرکدام از این جمع‌ها صحبت کنیم.

یکی از بحث‌های مهم فیلم این است که نباید با تغییر دولت، چنین پروژه‌هایی که مرتبط با مسکن است متوقف شود و طرح و برنامه‌هایی درباره مسکن باید فراجناحی و دور از مسائل سیاسی باشد. اما اتفاقا روایت و مرور شما نشان می‌دهد که از گذشته تا امروز، بحث مسکن متاثر از مسائل سیاسی بوده و به همین علت هم پیشرفت چندانی درباره این موضوع حاصل نشده است.

انگار تجربه‌های حوزه مسکن برایمان مهم نبوده است. گاهی این نگاه متفاوت و تغییر رویکرد در یک دولت هم اتفاق افتاده است، مثل دولت آقای رفسنجانی که همان‌موقع هم آقای آخوندی وزیر مسکن و شهرسازی بود. متاسفانه تجربیات گذشتگان آنقدری که انتظار می‌رود در سیاستگذاری‌ها دخالت داده شود، به‌کار گرفته نمی‌شود، به‌ویژه در حوزه سیاستگذاری مسکن که چندان به تجربیات گذشته اعتنا نمی‌کنیم. ممکن است بخشی از این مساله به دلیل حب و بغض‌های سیاسی باشد و بخشی هم به خاطر تعصباتی است که برخی مسئولان اجرایی خود را در حوزه‌های مختلف از جمله اقتصادی، برتر از همتایانشان در دولت‌ها و دوره‌های دیگر می‌دانند. همه اینها باعث می‌شود که چندان وقعی به تجربیات دوره‌های مختلف ننهیم.

خودتان چقدر منصف بودید و سعی کردید کمتر نگاه سیاسی را در فیلم، دخیل کنید؟ با وجود تلاش برای یک روایت منصفانه، جاهایی احساس می‌شود نقدهایتان در بحث مسکن بر دولت‌های اصلاحات بیشتر است.

حتما که من بدون جهت‌گیری این فیلم را نساختم و از قبل مواضعی در این خصوص داشتم، ادعایی هم ندارم درباره اینکه فیلم بی‌طرفانه‌ای ساخته‌ام. اما این ادعا را دارم که برای این مواضع و نوع نگاهم، ادله خودم را ارائه داده‌ام و بی‌دلیل، صحبتی را در فیلم مطرح نکردم. جهت‌گیری هم اگر در فیلم هست، از مسیر پژوهش‌ها و مستندات می‌گذرد. تاکید می‌کنم بیشتر تمرکز ما در این مستند، روی بحث مسکن مهر است و نه از آن به‌عنوان یک طرح بی‌نقص یاد کردیم و نه به‌عنوان تجربه‌ای شکست‌خورده که باید دورانداخته شود.

مخاطبان هدف فیلم چه کسانی هستند؟ آیا به مسئولان اجرایی کشور و به‌ویژه متولیان حوزه مسکن در دولت‌های مختلف نظر داشتید؟ البته فکر کنم زمان تولید فیلم، سال آخر دولت روحانی بود، درست است؟

بله، همان‌موقع سعی کردیم فیلم را برای جمعی از نمایندگان مجلس به‌طور خصوصی اکران کنیم. با برخی سیاستگذاران حوزه مسکن، آقای چمران، آقای ایزدخواه و ... اکران خصوصی داشتیم تا حرفمان را به گوش دست‌اندرکاران امر برسانیم. منتهی بیشتر نگاهمان این بود اقشاری که به‌ویژه زمان انتخابات با شعارهایی درمورد حوزه مسکن مواجه می‌شوند، با دید بازتری انتخاب سیاسی داشته باشند.

با تمرکز روی گروهی به نام وحدت که از طریق درست پیگیر مطالباتشان در زمینه مسکن مهر پردیس بودند، نشان دادید که می‌شود مطالباتی از این دست مسالت‌آمیز باشد و از کانال درستی پیش برود تا از تحرکات و شیطنت‌هایی که با سوءاستفاده از مشکلات مردم صورت می‌گیرد، تفکیک شود. و البته شرطش این است که دولت و حاکمیت هم در رفع معضلات جامعه بکوشند و پاسخگو باشند.

کلا تعامل مردم و مسئولین در حوزه مسکن جزو پیام‌ها و اهداف ضمنی فیلم بوده است؛ اینکه مردم در مواجهه با دولت، چه برخوردی داشتند و در قالب گروه‌ها و NGOها چگونه مشکلات و اعتراضاتشان را مطرح کردند و از آن‌سو هم دولت‌ها و مسئولین چه پاسخی برای مردم داشتند. منتهی آن چیزی که شاید چندان در فیلم مشخص نباشد و بیشتر در فرامتن مطرح است، می‌بینیم که درمجموع در این سال‌ها، فضای مطالبه‌گری مردم درمورد سیاست‌های کلی کشور کم‌کم شکل می‌گیرد و آن نگاه مغرضانه سیاسی به این مطالبات از سوی نهادهای امنیتی و انتظامی هم کمتر شده است. البته طبیعی است و انتظار هم می‌رود در مواجهه با چنین حرکت‌هایی، مقاومت‌هایی صورت بگیرد، اما نکته مهم این است جریان‌هایی از این دست به تدریج نتایج خوبی را درخصوص حل مشکلات رقم می‌زنند.

دوبار استفاده از صحبت‌های شهید بهشتی درباره حق مسکن و بحث تصویب آن در قانون اساسی، در اوایل و پایان فیلم نشان می‌دهد باوجود برخی نیت خیر و تلاش‌های صورت‌گرفته در دولت‌های مختلف، معضل مسکن کماکان به قوت خود باقیست و این شعار هنوز عملی نشده است.

بله، همینطور است. به هرحال انقلاب ما با یک اهداف، آرمان‌ها و وعده‌هایی شکل گرفت و پیش رفت، اما حرف ما در «سقف‌های معلق» این است که در حوزه سیاستگذاری مسکن تا الان نتوانستیم آنها را محقق کنیم. ضمن اینکه به جز مرور گذشته، یک مطالبه رو به جلو را هم مطرح می‌کنیم و آیندگانی که زمام امور را در دست می‌گیرند، کماکان به این آرمان‌ها و وعده‌هایی که به مردم داده شده، مسئول هستند.

رویای آجری و سیمانی

محمد نجفی، کارگردان فیلم سقف های معلق درباره زمان کوتاه و تقریبا سی دقیقه ای این مستند گفت: به نظرم همین مقدار زمان برای روایت موضوع فیلم کفایت می کرد.

ضمن اینکه دوستان مستندساز دیگر کارهای مفصل تری در این خصوص ساختند، مثل آقای داود مرادیان که مستند 7 قسمتی «رویای آجری» را کارگردانی کرد و مفصل به همه این صحبتها درباره مسکن پرداخت و سعی کرد سیاستهای مختلف کشور را از همان دهه 50 بررسی کرد. اما هدف ما در سقفهای معلق این بود که باتوجه به حوصله تماشاگر و جنس مخاطب هدف که احتمالا درگیر شعارهای مختلف و وعده و وعیدهای سیاسی بود، روایت کوتاه و مختصر و مفیدی داشته باشیم.