خطبه منا؛ بستری برای آمادگی دلهای مومنان و قیام عاشورا

خبرگزاری مهر - گروه دین و اندیشه: امام حسین (ع)، یک یا دو سال قبل از مرگ معاویه بن ابوسفیان، در منا خطبه‌ای علیه انحرافات خلافت بنی‌امیه ایراد کرد. اهمیت این خطبه در آن بود که در منا و در ایام حج و دوران خلافت معاویه ایراد شد. برخی تحلیل‌گران این خطبه را که در حضور صحابه و تابعان ایراد شده، نشانه برنامه امام حسین (ع) برای قیام کربلا می‌دانند. بخش اول خطبه را سلیم بن قیس هلالی در کتابش و بخش دوم و سوم را حسن بن شعبه حرانی در تحف العقول نقل کرده‌اند. خطبه امام حسین در منا به چند محور تقسیم می‌شود که شامل فضائل امام علی (ع) و اهل بیت (ع) و بیان آیات و روایاتی که در شأن، منزلت و فضیلت اهل‌بیت، مخصوصاً امام علی (ع) نازل و بیان شده است؛ از جمله سد ابواب، واقعه غدیر خم، مباهله، فتح خیبر به‌دست امام علی (ع) و حدیث ثقلین، همچنین دعوت به امر به معروف و نهی از منکر و تاکید بر اهمیت این وظیفه اسلامی و دیگر یادآوری وظیفه علما و لزوم قیام آنان در مقابل ستمگران و مفاسد، و نیز گوشزد کردن مضرات سکوت عالمان در مقابل زورگویان و آثار زیانبار و خطرناک سهل‌انگاری آنان از انجام این وظیفه بزرگ الهی.

یکی از نکات مهم در این خطبه شریفه، قبل از بیان محتوای آن، انتخاب زمان حساس و مکان مناسب و دعوت از شخصیت‌های اسلامی و شرکت دادن زنان و مردان نخبه بنی‌هاشم و اصحاب مهاجر و انصار رسول خدا است که دویست نفر از حضار مجلس را کسانی تشکیل می‌دادند که افتخار صحابه بودن و درک فیض حضور پیامبر (ص) را داشتند و بیش از هشتصد نفر دیگر نیز از فرزندان صحابه (تابعین) بودند. امام حسین (ع) با این تدبیر و با توجه به امکانات آن روز، در میان حاضران موج و حرکتی ایجاد کرد تا حاضران پیام او را در بازگشت به سرزمین‌های‌شان به دیگران منتقل کنند و زمینه بیداری آنان را فراهم آورند. آن‌چه پیش رو دارید قسمت چهارم از شرح خطبه منا است که توسط حجت الاسلام والمسلمین سید محمدباقر علم الهدی شرح داده شده است:

شاید یکی از مهمترین انگیزه‌هایی که باعث شد امام حسین برای افشاگری بیشتر مردم را در منا جمع کند براساس نقل‌های تاریخی این باشد؛ معاویه ظاهراً چهار بخشنامه و دستورالعمل به کارگزاران خود در سراسر امپراتوری بزرگ عالم اسلام ابلاغ می‌کند در یکی از این بخشنامه‌ها نقل شده هر کسی که متهم به دوستی با خاندان علی (ع) باشد باید تحت فشار قرار گیرد، اگر دست از این دوستی بر ندارد باید خانه‌اش را بر سرش خراب کنند تا برای دیگران عبرت تاریخی باشد.

در بخش دیگر نامه، معاویه به همه کارگزاران خود گفته بود افرادی که در مورد علی (ع) و خاندانش یک فضیلتی را نقل کنند آنها را باید دستگیر کرده و کاری کنند که از آنچه بیان کردند تبری جویند. همچنین شهادت شیعیان مورد قبول قرار نگیرد و دیگر اینکه از هر نوع حقوق و مزایای اجتماعی باید محروم باشند.

بخش سوم نامه در رابطه با این بود که گفته شد هر کسی فضایلی را از خلفای اول و دوم نقل کند مشابه فضایلی که برای امیرمومنان علی وجود دارد، این فرد باید مورد تشویق قرار گرفته و از آن پشتیبانی شود.

در بخش چهارم این بخش نامه معاویه اعلام کرده بود باید مراقب مردم باشند تا هر کسی متهم دوستی با امیرمومنان علی (ع) شد اسمش از دیوان حکومت، دفتر حقوق و مزایا حذف شود تا خودش و خانواده اش هیچ گونه جایگاهی در حکومت نداشته باشند.

امام حسین (ع) بعد از صدور این بخش نامه‌ها مشاهده کردند شیعیان به شدت در اقصی نقاط عالم در یک محدودیت خاص قرار دارند بر همین اساس امام در گام اول به بیان جایگاه قدسی امامت و معرفی اینکه امام علی کیست و قرآن چگونه به جایگاه قدسی حضرت اشاره می‌کند، پرداختند.

از این رو حضرت در مقام این برآمدند که حداقل ارادتمندان حضرت علی دلشاد باشند از حمایتی که از حضرت امیرمومنان می‌کنند و ضمناً تمام کارگزاران بنی امیه بدانند علیه چه شخصیتی کار می‌کنند چرا که بسیاری از خطبا و ائمه جمعه در طول هفته علیه امام علی خطبه ایراد می‌کردند و در روز جمعه در خطبه‌های نماز جمعه ایشان را مورد لعن و نفرین قرار می‌دادند بر همین اساس یکی از نکات بسیار مهم این خطبه این بود که حضرت در بهترین زمان و مکان با دعوت صحابه و تابعین خطبه منا را ایراد و در حقیقت بستری برای واقعه کربلا فراهم کردند تا با این سخنان دل‌ها و نگاه‌های را آماده کنند.

امام حسین (ع) در این خطبه بسیار زیبا خودشان را معرفی می‌کنند و اصحاب را نسبت به واقعه صحنه‌های آن زمان آشنا و آشناتر می‌کنند حضرت در فرازی از این خطبه فرمودند همه شما شاهد بودید که این معاویه طغیان گر چه بر سر شیعیان ما آورده است اکنون که شما جمع شدید می‌خواهم اموری را بیان کنم ببینید آیا حقیقت را گفته‌ام و تصدیق کنید و اگر غیر واقعی بود کلام مرا تکذیب کنید. سپس امام فرمودند شما را به حق خدا و پیامبر الهی و نسبتی که من با رسول الله دارم قسم می‌دهم که خبر این خطبه و اجتماع را به همه مسلمانان برسانید و سخنان مرا برایشان بازگو کنید، در شهرهای خود افراد مطمئن را دعوت کنید و در خصوص سخنان امروز صحبت داشته باشید.

در روایت دیگری آمده گفته شده سخن مرا بشنوید، یادداشت کنید و وقتی به شهرهای خود بازگشتید افراد مورد اعتماد را به سوی این چشم اندازی که ما برای شما معرفی می‌کنیم هدایت کنید. فرمودند زیرا من می‌ترسم امر دین الهی کهنه و نابود شود و حق از بین برود و حق مغلوب باطل شود گرچه خداوند متعال نورش را همواره کامل می‌کند هرچند کافران ناخوشایند باشند. امام حسین آنچه که در رابطه با خودشان و قرآن بود بیان کردند.

همچنین فرمایشاتی که در رابطه با امام علی و مادرشان حضرت زهرا و امام حسن بود و مردم شنیده و به آن شهادت می‌دادند همه را از حاضران سوال و از آنان اقرار گرفتند و فرمودند من شما را به خدا قسم می‌دهم این سخنان را که به کسانی که به دین شأن اعتماد دارید نقل کنید تا این سخنان در تاریخ ثبت شود.

پیامبر اکرم (ص) بین خود و امیرمومنان علی (ع) عقد برادری خواند و فرمود علی در نیا و آخرت برادر من است؛ امام حسین در همان جمع فرمودند باز شما را قسم می‌دهم به خدا آیا پیامبر پدرم را در روز غدیر به جانشینی منصوب نکرد؟ ایشان را با عنوان ولایت نام نبرد؟ و امیرمومنان قرارش نداد؟ همچنین حضرت فرمودند آیا پیامبر نفرمودند همه شاهدان این پیام را به غایبان برسانند و بگویند من علی را به عنوان ولی و سرپرست منصوب کردم.

امام حسین این سخنان را در جمع کسانی که در حکومت معاویه زندگی می‌کنند مطرح می‌کند حکومتی که در چهار بخش نامه تاکید کرده هر کسی مهر و ولایت علی را داشته باشد کارهای دولتی به آنها ندهند، شهادتش پذیرفته نشود، از بیت المال سهمی نداشته باشند و خانه آنان را برسرشان خراب کنند تا درس عبرت دیگران قرار گیرند. امام در این بیانات اشاره به این مهم دارند معاویه‌ای که تا این حد با علی دشمنی دارد چه کسی است؟ این علی کیست همان کسی که برادر پیامبر بود و حضرت در روز غدیر ایشان را به عنوان جانشین منصوب کرد و در جنگ تبوک پیامبر در عظمت حضرت علی ایشان را به منزله هارون در برابر نوح معرفی می‌کند.

همچنین در فرازی از خطبه منا حضرت اشاره به ماجرای مباهله کرده و می‌فرمایند زمانی که پیامبر یهودیان نجران را به مباهله دعوت کرد آیا پیامبر با خود حضرت علی و حضرت زهرا و برادرم حسن و مرا به همراه نبرد؟ همه پاسخ دادند بله. بنابراین امام حسین در گام نخست خود را چنین معرفی کردند که ما اهل بیت در چنین جایگاه قدسی قرار داریم و معاویه با ما چگونه رفتار می‌کند.