آیا انرژی هسته‌ای می‌تواند به اروپا برای قطع روابط با روسیه کمک کند؟

ساخت‌وساز این نیروگاه اتمی یک دهه کامل از برنامه زمان‌بندی پیش‌بینی شده عقب است و مبلغی حدود 12 میلیارد یورو، بیش از بودجه اولیه هزینه شده است. فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده برای شروع عملیات بهره برداری در سال جاری بار دیگر به تعویق افتاده و به سال 2024 موکول شده است، البته مشکلات موجود تنها منحصر به این نیروگاه (Flamanville-3) نیست؛ برای مثال، جدیدترین نیروگاه هسته‌ای فنلاند که ماه سوم سال 2022 شروع به کار کرد نیز قرار بود 10 سال پیش تکمیل شود.

در حالی که جنگ در اوکراین، اروپا را وادار کرده به هر نحوی وابستگی خود را به گاز طبیعی و نفت روسیه قطع کند، توجه به انرژی هسته‌ای در حال افزایش است و تا حدودی نویدبخش تأمین انرژی قابل اعتماد در قاره اروپا است. طرفداران می‌گویند که انرژی هسته‌ای می‌تواند به حل بحران انرژی در اروپا کمک کند و مکمل اصلی برای استفاده از انرژی‌های خورشیدی، بادی و سایر فناوری‌های تجدیدپذیر در دستیابی به اهداف بلندپروازانه تغییرات اقلیمی باشد.

فاتح بیرول، مدیر آژانس بین‌المللی انرژی می‌گوید: تهاجم روسیه سبب شد ملاحظات امنیت انرژی در اروپا بازتعریف شود. وی در این‌باره افزود انتظار می‌رود در نتیجه عدم تأمین امنیت انرژی، تمایل به انرژی هسته‌ای در اروپا و سایر مناطق جهان یک گام به جلوتر برود؛ اما احیای مجدد هسته‌ای در واقعیت مملو از مشکلات بسیاری است. تلاش برای یافتن جایگزین‌های مطمئن برای منابع انرژی روسیه، شکاف سیاسی بین کشورهای اروپا را در موضوع انرژی هسته‌ای تشدید کرده است، زیرا تعدادی از کشورهای دارای نیروگاه‌های هسته‌ای به رهبری فرانسه، بزرگ‌ترین تولیدکننده برق اتمی اروپا، برای افزایش ظرفیت این نوع نیروگاه‌ها تلاش می‌کنند در حالی که آلمان و سایر کشورهای هم‌فکر با آن مخالف هستند. یک چهارم کل برق مصرفی اتحادیه اروپا از نیروگاه‌های هسته‌ای تولید می‌شود. دوازده کشور از انواع قدیمی که عمده آنها در دهه 1980 ساخته شده‌اند، استفاده می‌کنند. فرانسه با 56 راکتور در حال بهره‌برداری بیش از نیمی از کل راکتورهای این قاره را در اختیار دارد.

دور شدن اروپا از سوخت‌های فسیلی

اتحادیه اروپا انتقال به اشکال سبزتر انرژی را آغاز کرده است؛ اما ملاحظات اقتصادی و ژئوپلیتیکی تلاش‌های در دست انجام را پیچیده می‌کند. ژوئیه سال گذشته که اروپا از طرحی برای دور شدن از سوخت‌های فسیلی طی 9 سال آینده رونمایی کرد، لحظه مهمی بود. زیرا اطلاق سرمایه‌گذاری‌های پایدار به نیروگاه‌های هسته‌ای و گاز طبیعی سبب شد، بسیاری از آن انتقاد کرده و آن را اقدامی ضد اهداف سبز عنوان کنند. عملیات نظامی روسیه در اوکراین باعث افزایش قیمت انرژی و تغییر سیاست‌های اروپا به سمت منابع سبزتر شده است. 13 راکتور هسته‌ای نسل جدید که در فرانسه برنامه‌ریزی شده‌اند، البته با طراحی متفاوت از راکتور فلامنویل، دستکم تا سال 2035 آماده نمی‌شوند، که به نظر می‌رسد برای ایجاد تغییر در بحران فعلی انرژی بسیار دیر باشد. ازطرفی، بریتانیا بهتازگی جاه‌طلبی‌های خود را برای احداث هشت نیروگاه هسته‌ای جدید اعلام کرده است؛ اما واقعیت بسیار نگران‌کننده‌تر است، زیرا، انتظار می‌رود که پنج راکتور از شش راکتور در حال بهره‌برداری بریتانیا طی یک دهه آتی به دلیل قدیمی شدن متوقف و از مدار تولید خارج شوند، در حالی که تنها یک نیروگاه هسته‌ای جدید، با رهبری فرانسه با تأخیر و هزینه 20 میلیارد پوندی در هینکلی پوینت در جنوب غربی انگلستان، در دست ساخت است. طبق برنامه‌ریزی صورت گرفته فاز نخست آن در سال 2026 وارد مدار تولید خواهد شد سایر طرح‌های نیروگاهی در حال اجرا در اروپای شرقی، دور از انتظار است که پیش از سال 2030 به بهره‌برداری برسند.

جاناتان استرن، پژوهشگر ارشد مؤسسه مستقل مطالعات انرژی آکسفورد، می‌گوید: «احداث نیروگاه‌های اتمی بسیار زمانبر است، زیرا تکمیل این پروژه‌ها دست‌کم به 10 سال زمان نیاز دارد» به نظر وی: «مشکل بزرگ، خروج گاز روسیه است و این مشکل اکنون وجود دارد، نه در دهه آتی، زمانی که شاید ما نسل دیگری از راکتورهای هسته‌ای را ساخته باشیم».

در آن‌سوی، طرفداران توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای می‌گویند؛ اگر اراده سیاسی وجود داشته باشد، انرژی هسته‌ای می‌تواند یک راه‌حل باشد. دولت بلژیک، در توافق با حزب سبز این کشور، تصمیم خود برای حذف تدریجی انرژی هسته‌ای تا سال 2025 را لغو کرد چرا که با تشدید حمله روسیه به اوکراین در ماه گذشته، دوباره عمر فعالیت دو راکتور را برای یک دهه تمدید کرد. انرژی حاصل به بلژیک کمک می‌کند تا از اتکا به گاز روسیه اجتناب کند، زیرا این کشور از منابع انرژی تجدیدپذیر از جمله توربینهای بادی و پنلهای خورشیدی برای دستیابی به اهداف آب و هوایی اروپا تا سال 2035 نیز بهره خواهد برد. وزیر انرژی بلژیک، در توضیح چرخش خط مشی دولت گفت: تهاجم به اوکراین زندگی را تغییر داد، ما می‌خواهیم واردات را از روسیه کاهش دهیم.

اما در آلمان که بیش از هر کشور اروپایی دیگر به گاز و زغال سنگ روسیه وابسته است، به نظر می‌رسد سیاست قبلی عدم استفاده از انرژی هسته‌ای حتی برای رفع بحران انرژی حال حاضر همچنان ادامه دارد. آلمان طبق برنامه‌ریزی قبلی قرار است سه نیروگاه هسته‌ای آخر خود را تا پایان سال جاری تعطیل کند، این آخرین اقدام از برنامه‌ای است که قانون‌گذاران آن کشور پس از حادثه هسته‌ای فوکوشیما-ژاپن در آگوست سال 2011 تصویب کردند تا تمام راکتورهای هسته‌ای این کشور تا پایان سال 2022 از مدار تولید خارج شوند (هشت واحد بلافاصله بعد از این قانون تعطیل شدند و چهار واحد نیز در پایان دسامبر 2021 برای همیشه تعطیل شدند. سه واحد آخر این کشور هم قرار است در پایان سال جاری (2022) بسته شوند). دو شرکت از بزرگترین شرکت‌های انرژی آلمان اعلام کردند که آماده به تعویق انداختن تعطیلی نیروگاه‌ها برای کمک به کاهش وابستگی کشور به روسیه هستند؛ اما حزب سبز که بخشی از ائتلاف حاکم بر برلین است، ادامه فعالیت آنها را رد کرد، چه رسد به بازگشایی راکتورهای هسته‌ای که در دسامبر 2021 تعطیل شدند. اولاف شولتز، صدراعظم آلمان به پارلمان گفته بود: «به دلایلی که فکر می‌کنم بسیار خوب و درست است، تصمیم گرفتیم که آنها (نیروگاه‌های هسته‌ای) را تعطیل کنیم؛ اما با بحرانی شدن وضعیت انرژی در اروپا، هفته گذشته صدراعظم آلمان، اظهار کرد، فعال نگهداشتن آخرین راکتورهای هسته‌ای در حال کار این کشور فراتر از قانون 2011، ممکن است برای اطمینان از تأمین برق مورد نیاز، معنی و توجیه مناسبی داشته باشد.

در آخرین لحظاتی که این مطلب در حال نهایی شدن بود، انتشار نتایج دو نظرسنجی انجام شده از مردم آلمان در خصوص تداوم فعالیت راکتورهای هسته‌ای موجود آن کشور، سبب شد خلاصه آن در ادامه ارائه شود. نتایج نشان‌دهنده تغییر نظر مردم و حمایت گسترده از تداوم فعالیت راکتورهای هسته‌ای، با توجه به شرایط حاکم بر انرژی آن کشور است. نتایج این دو نظرسنجی نشان می‌دهد که اکثریت مردم آلمان موافق ادامه فعالیت سه راکتور هسته‌ای باقی مانده این کشور پس از پایان سال جاری هستند. پشتیبانی قابل توجهی برای فعال نگه داشتن این واحدها تا پنج سال دیگر و حتی ساخت راکتورهای جدید به منظور تأمین امنیت انرژی مشاهده می‌شود.

نظرسنجی انجامشده توسط ARD-DeutschlandTrend نشان داد که تنها 15 درصد از افرادی که مورد پرسش قرار گرفتند موافق تعطیلی راکتورهای باقی‌مانده در پایان سال جاری (همانطور که در سیاست حذف انرژی هسته‌ای آلمان برنامه‌ریزی شده بود) هستند. 41 درصد از شرکتکنندگان در نظرسنجی گفتند که از تمدید چند ماهه عملیات واحدها حمایت می‌کنند، در حالی که 41 درصد دیگر بر این نظر بودند که کشور باید در بلندمدت به استفاده از انرژی هسته‌ای ادامه دهد. بر اساس این نظرسنجی، حتی در میان حامیان حزب سبز، که اساساً مخالف انرژی هسته‌ای هستند، تنها 31 درصد موافق پایبندی به سیاست قبلی بودند. در مقابل دو برابر یعنی حدود 61 درصد از حامیان سبز، طرفدار تمدید فعالیت راکتورها برای مدت چند ماه بوده و 7 درصد نیز از استفاده بلندمدت از نیروگاه‌های هسته‌ای حمایت می‌کنند. در این نظرسنجی 1313 نفر به پرسشهای تلفنی و برخط که در تاریخ 1-3 آگوست سال جاری برگزار شد، پاسخ دادند. اکثر پاسخ دهندگان از سیاست دولت فدرال مبنی بر مستقل کردن آلمان از واردات انرژی از روسیه حمایت کردند، به طوری که 71 درصد از افراد شرکتکننده در نظرسنجی این هدف را صحیح و فقط 24 درصد آن را اشتباه دانستند. نظرسنجی نشان داد که با توجه به وضعیت فعلی انرژی، 81 درصد از کسانی که مورد سؤال قرار گرفتند معتقد بودند توسعه سریعتر انرژی بادی درست است، 61 درصد از افزایش استفاده از نیروگاه‌های زغال سنگ استقبال کردند.

در نظرسنجی دیگر که توسط مؤسسه نظرسنجی آنلاین Civey به نمایندگی از اشپیگل انجام شده، 78 درصد از پاسخ دهندگان از ادامه فعالیت سه راکتور در حال کار آلمان تا تابستان 2023 حمایت کردند. این نظرسنجی (حدود 5000 نفر به صورت برخط از 2 تا 3 آگوست 2022 مورد سؤال قرار گرفتند) همچنین توافق گسترده‌ای مبنی بر باقی ماندن راکتورهای در حال فعالیت برای مدت طولانی‌تری نیز نشان داد، به طوری که 67 درصد از افراد سؤال شونده موافق بهره‌برداری از راکتورها برای پنج سال دیگر بودند. در پاسخ به این پرسش که آیا آلمان باید نیروگاه‌های هسته‌ای جدید بسازد، 41 درصد از پاسخ‌دهندگان، موافق و 52 درصد مخالف بودند. یادآور می‌شود پس از حادثه نیروگاه فوکوشیما دایچی در ژاپن در مارس 2011، دولت آنگلا مرکل، صدراعظم وقت، تصمیم گرفت تا پایان سال 2022 به تدریج استفاده از انرژی هسته‌ای را متوقف کند. پیش از این سیاست، آلمان حدود یک چهارم برق خود را از انرژی هسته‌ای تأمین می‌کرد.

حتی در کشورهایی که انرژی هسته‌ای را گزینه‌ای ارزشمند می‌دانند، انبوهی از موانع بر سر راه هستند. مارک هیبز، کارشناس هسته‌ای در بنیاد کارنگی، می‌گوید: «این دستیابی به انرژی یک شبه اتفاق نمی‌افتد». برنامه‌های رئیس‌جمهور امانوئل ماکرون برای رنسانس انرژی هسته‌ای در فرانسه، موجی از راکتورهای اتمی بزرگ و کوچک نسل جدید، با قیمت اولیه تخمینی 50 میلیارد یورو را پیش‌بینی کرده است، هزینه‌ای حیرت‌انگیز که دیگر کشورهای اروپایی نمی‌توانند یا نخواهند توانست تأمین آن را بر عهده بگیرند. ماکرون اذعان دارد که ساخت این نیروگاه‌ها سریع نخواهد بود، زیرا علاوه بر دلایل متعدد، این توسعه نیازمند آموزش نسل جدیدی از مهندسان انرژی هسته‌ای است.

آقای استرن از مؤسسه مطالعات انرژی آکسفورد می‌گوید: «بیشتر دولت‌ها تنها فشار می‌آورند، در حالی که حتی اگر شروع به ساختن نیروگاه‌های اتمی کنند، زمان زیادی طول می‌کشد. همه فناوری‌های دیگر حوزه انرژی به سرعت در حال پیشرفت هستند و همه آنها ارزان‌تر می‌شوند، در حالی که هسته‌ای پیشرفت نمی‌کند و گران‌تر نیز می‌شود». به‌گفته سوفی کوربو از مرکز سیاست جهانی انرژی در دانشگاه کلمبیا، بسیاری از راکتورهای فرسوده فرانسه که برای ایجاد استقلال انرژی پس از بحران نفتی دهه 1970 ساخته شدند، برای بازرسی‌های ایمنی متوقف می‌شوند و این کار را برای انرژی هسته‌ای فرانسه دشوار می‌کند تا بتواند به کاهش فشار واردات انرژی از روسیه کمک کند. او اظهار میدارد: «تولید هسته‌ای در سالجاری در فرانسه کاهش خواهد یافت مگر اینکه راه‌حل جادویی پیدا شود؛ اما هیچ راه‌حل جادویی وجود ندارد». با این حال، حمله نظامی مسکو ممکن است به معکوس کردن نزول تدریجی این صنعت در اروپا و جهان کمک کند.

بهتازگی یک سری اطلاعیههای خوش‌بینانه نیز از طرف برخی کشورها منتشر شده است. برای نمونه، بریتانیا در ماه گذشته اعلام کرده که تصمیم به افزایش ظرفیت هسته‌ای خود دارد. هلند علاوه بر یک راکتورهسته‌ای، قصد دارد دو راکتور دیگر نیز احداث کرده و ظرفیت انرژی خورشیدی، بادی و زمین گرمایی را افزایش دهد.

در اروپای شرقی، تعدادی از کشورها با همکاری روسیه در حال برنامه‌ریزی برای ساخت راکتورهای هسته‌ای جدید هستند، اقدامی که در صورت تداوم تهاجم روسیه به اوکراین، اجرایی شدن آنها قابل پیش‌بینی نیست. شرکت NuScale آمریکا که طراحی راکتور جدیدی از نوع SMR (راکتور کوچک مُدولار) را انجام داده و در حال تبلیغ برای فروش آن است، ادعا می‌کند، ساخت این نوع راکتور ارزان‌تر و سریع‌تر خواهد بود. زیرا اجزای اصلی آن در کارخانه مونتاژ خواهند شد. براساس اطلاعات موجود، این شرکت قراردادهای اولیه را با رومانی و لهستان امضا کرده است. از نظر تام موندی، مدیر ارشد بازرگانی این شرکت، تهاجم روسیه میل مشتریان به در نظر گرفتن انرژی هسته‌ای به‌عنوان بخشی از ترکیب سبد انرژی آنها را تقویت کرده است. اطلاعات منتشر شده نشان می‌دهد که شرکت برق رومانی، در حال پیگیری احداث یک نیروگاه با راکتور NuScale و نیز دو راکتور کانادایی (از نوع آب سنگین CANDU) برای تکمیل یک جفت راکتور هسته‌ای موجود است که حدود 20 درصد برق آن کشور را تأمین می‌کنند.

به نظر کارشناسان حوزه انرژی، بحران اوکراین ضرورت تقویت امنیت تأمین انرژی را به کشورهای اروپایی نشان داده است، طولانی مدت شدن این جنگ می‌تواند به استقلال بیشتر انرژی آنها با توسعه انرژی هسته‌ای در آینده کمک کند.

پژوهشگر حوزه انرژی

223223