اربعین و فرصت دیپلماسی عمومی

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: اربعین ۱۴۰۱ هم فرا رسید و باری دیگر دل‌های مشتاقان ابی عبدالله (ع) راهی پیاده روی مسیر نجف تا کربلا شده است. در سال‌های اخیر بواسطه حضور پررنگ ایرانی‌ها در پیاده روی اربعین، صحبت‌های زیادی حول فرصت و تهدیدات یا ملاحظات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی میان دو جامعه ایران و عراق مطرح شده است. یکی از ظرفیت‌هایی که کمتر به آن توجه می‌شود، دیپلماسی عمومی است. دیپلماسی عمومی چیزی غیر از دوستی میان دو ملت یا نزدیکی مردم ایران و عراق و حب الحسین یجمعنا است.

دیپلماسی عمومی

پیشرفت ارتباطات و اطلاعات در جامعه بین‌المللی و ظهور سیاست فرابین‌المللی، ایجاب‌کننده دیپلماسی نوینی است که با فاصله‌گرفتن از روش‌های سنتی، بر شفافیت، بازبودن و همکاری با بازیگران جامعه مدنی و فروملی در حوزه همگانی استوار باشد. این نوع دیپلماسی که دیپلماسی عمومی خوانده می‌شود، متضمن ویژگی‌ها و مؤلفه‌های چندی است. سیاست خارجی جمهوری اسلامی نیز با توجه به اهمیتی که برای ملت‌ها و افکار عمومی قائل است و تأکیدی که بر اهداف فراملی انقلاب اسلامی دارد طی سال‌های اخیر توجه ویژهای به این دیپلماسی داشته است.

دیپلماسی عمومی اقداماتی برای تعامل و ارتباط با دیگر ملل و اندیشه‌ها است که هدف آن استقرار و استمرار روابط طولانی‌مدت فرهنگ، ارزش‌ها و سیاست‌های نظام مورد نظر با جوامع دیگر است. دیپلماسی عمومی با ارائه چهره‌ای مثبت از کشور، می‌تواند به محدوده‌ای دسترسی پیدا کند که دیپلماسی سنتی نمی‌تواند. این نوع دیپلماسی در سطوح پایین‌تر جامعه توانایی بیشتری برای تأثیر بر مخاطبان اصلی خود یعنی افراد و نهادهای غیردولتی دارد که برقراری ارتباط با آنها نیازمند مهارت‌های خاص خود است. یکی از مهم‌ترین مفاهیم مرتبط با دیپلماسی عمومی و در واقع مبنای اصلی آن، مفهوم قدرت نرم موردنظر جوزف نای است.

قدرت، توانایی جایگزینی رفتار دیگران با آنچه خود می‌خواهیم است. قدرت نرم نیز شیوه‌ای برای دست‌یابی به نتایج دلخواه با روش‌های اقناعی، بدون تهدیدی آشکار و طریقی جدید از اعمال قدرت است که سبب می‌شود تا کشوری با انجام اقداماتی، کشورهای دیگر را به انجام خواسته‌های خود مجاب کند. با توجه به تعریف فوق، دیپلماسی عمومی دارای مؤلفه‌های مختلفی چون فرهنگی، اقتصادی و رسانه‌ای است. در این بین نزدیک‌ترین مؤلفه به قدرت نرم موردنظر نای، مؤلفه فرهنگی است. نای قدرت نرم را به قدرت فرهنگی کشور نزدیک‌تر می‌داند و در این راستا بر گسترش مبادلات فرهنگی تاکید دارد.

دیپلماسی عمومی از ویژگی‌های چندی برخوردار است. در دیپلماسی عمومی، برخلاف دیپلماسی سنتی، هدف مرجع یا مخاطبان، عامه مردم در جوامع دیگر و به‌ویژه گروه‌های غیررسمی از جامعه مدنی هستند، چرا که یکی از مهم‌ترین وجوه سیاست بین‌المللی در دنیای امروز، ظهور بازیگران غیردولتی رها از حاکمیت است. دومین ویژگی دیپلماسی عمومی، شفافیت، انعطاف‌پذیری و همکاری‌جویانه‌بودن آن است. به همین دلیل، دولت‌ها در دیپلماسی عمومی، فراتر از مدل سلسله‌مراتبی رفته و به صورت شفاف با بازیگران مختلف به‌ویژه غیردولتی ارتباط برقرار می‌کنند. البته در اینجا باید توجه داشت که توازن بین روابط رسمی-حکومتی و ارتباط غیردولتی حفظ شود، چرا که برهم‌خوردن این توازن و کشش یکی به ضرر دیگری، سوء‌ظن دولت‌ها را در بر دارد.

اربعین، دیپلماسی عمومی، تحقق ماهیت روز قدس

اربعین فرصتی است تا فلسفه مغفول مانده و عملیاتی نشده فلسفه روز قدس در آن پیاده و پرورانده شود. متأسفانه روز قدس به دلایل گوناگونی چون عدم برنامه ریزی و هدف دهی های مناسب، تبلیغات منفی دشمنان و منع سازی برخی سران عربی چندان در جهان اسلام آنگونه که باید و شاید پیگیری و هدف گذاری نشده است. ضمن آنکه تحولات و نزاع‌های منطقه‌ای هم در کم و زیاد شدن توجه به این روز بی تأثیر نبوده است.

اما ماهیت اربعین و بستر آماده قالب اربعین حسینی که بر پایه‌های ظلم ستیزی و مبارزه استوار شده است، این فرصت را ایجاد می‌نماید که ماهیت و فلسفه روز قدس در این بستر پیاده سازی شود. امام خمینی (ره) در پیامی مفصل یک روز پیش از نخستین روز قدس (۲۶ مرداد ۸۸ مصادف با ۲۴ رمضان ۱۳۹۹) به تبیین فلسفه و اهداف تعیین روز قدس پرداختند.

امام در بخشی از پیام خود تائید نمودند: «روز قدس یک روز جهانی است. روزی نیست که فقط اختصاص به قدس داشته باشد. روز مقابله مستضعفین با مستکبرین است. روز مقابله ملت‌هایی است که در زیر فشار ظلم آمریکا و غیر آمریکا بودند، در مقابل ابرقدرت‌هاست… روزی است که باید همت کنید و همت کنیم که قدس را نجات بدهیم؛ و برادران لبنانی را از این فشارها نجات بدهیم. روزی است که باید تمام مستضعفین را از چنگال مستکبرین بیرون بیاوریم… روز قدس روز اسلام است. روز قدس روزی است که اسلام را باید احیا کرد و احیا بکنیم، و قوانین اسلام در ممالک اسلامی اجرا بشود. روز قدس روزی است که باید به همه ابرقدرت‌ها هشدار بدهیم که اسلام دیگر تحت سیطره شما، به‌واسطه عمال خبیث شما، واقع نخواهد شد… در روز قدس، ملت‌ها باید به حکومت‌هایی که خائن هستند هشدار دهند. روز قدس روزی است که ما خواهیم فهمید چه اشخاصی و چه رژیم‌هایی با توطئه‌گرهای بین‌المللی موافقت دارند و با اسلام مخالفت.»

بخشی از پیام امام خمینی در خصوص ماهیت و فلسفه روز قدس نشان می‌دهد از منظر ایشان روز قدس با چند کلیدواژه همراه است: «نقش ملت‌ها»، «قیام علیه سران سازشگر و استکبار» و «رسوا شدن حامیان واقعی فلسطین». لذا بر اساس فلسفه روز قدس (که نیاز به تلاش برای تحقق حداکثری آن است) و وضعیت ویژه فلسطین در سال گذشته (به رسمیت شناخته شدن قدس شریف به پایتختی رژیم، وضعیت انفجاری نوار غره و سازش دولت‌های عربی) اکنون، قدس شریف و آرمان فلسطین بیش از همیشه به حضور پر رنگ ملت‌های مسلمان و حتی غیرمسلمان برای تغییر وضعیت نیازمند است.

راهپیمایی اربعین می‌تواند فرصتی برای هم ذات پنداری، حمایت و درک متقابل ملت فلسطین و شیعیان و غیر شیعیان حاضر در راهپیمایی اربعین باشد. تحقق این مسئله نیاز به تدوین مسیری هدفمند، هوشمندانه و دراز مدت طی چندین راهپیمایی به منظور برجسته کردن مسئله فلسطین منطبق بر اهداف و فلسفه روز قدس یعنی «نقش ملت‌ها»، «قیام علیه سران سازشگر و استکبار» و «رسوا شدن حامیان واقعی فلسطین» است. این فرصت طلایی باید جدی تر گرفته شود. حس و حال اربعین حسینی باید به خاستگاه اصلی آن یعنی ضدیت به دشمن نخست مسلمانان و قدس شریف هدایت شود.

اربعین راهی برای معرفی عمق راهبردی فلسطین و نگاه انقلاب اسلامی

دومین اقدام و فرصت در پیاده روی اربعین، بازگرداندن نگاه‌ها به فلسطین و مبارزه با صهیونیسم است. «هرکسی مسئله فلسطین را درست بفهمد و تصوّر بکند، اذعان می‌کند به اینکه مسئله‌ی فلسطین، مسئله‌ی اوّل دنیای اسلام است. کلید غلبه‌ی بر دشمنان اسلام مسئله‌ی فلسطین است؛ و مهم‌ترین مسئله‌ی دنیای اسلام، امروز مسئله‌ی فلسطین است؛ چرا؟ چون فلسطین یک کشوری است اسلامی، این [کشور] را آمده‌اند غصب کرده‌اند، از مردمش گرفته‌اند. بحث غصب یک روستا و یک شهر نیست؛ دشمن، یک کشور را غصب کرده است و آن را پایگاهی قرار داده است برای اخلال کردن در امنیّت کشورهای این منطقه؛ با غدّه‌ی سرطانی باید مبارزه کرد…». سخنان بالا بخشی از سخنان امام خامنه‌ای در اجلاس محبان اهل بیت و مسئله تکفیری‌ها در سال ۹۶ است.

ایجاد این فهم و درک در میان جوامع شیعی می‌تواند بسیاری از چالش‌ها و هدف گیری های اشتباه در تشخیص دشمن اصلی و نهایی را برطرف نماید. اجتماع پرشور اربعین می‌تواند این خواسته و هدف را بدور از سیاست زدگی و با استفاده از دیپلماسی عمومی و دل‌های میان ملت‌ها محقق سازد.

ضمن آنکه توجه به فلسطین در میان زائرین اربعین می‌تواند تا حد زیادی برخی شبهات و دیدگاه‌های ناصواب در خصوص ایرانیان و اهدافشان در منطقه را ترمیم و برطرف سازد. این مسئله باید با ظرافت‌هایی به منظور همراه نمودن دیگران شیعیان و غیر مسلمان همراه باشد تا به خواست اصلی خود برسد.

جمع بندی

اربعین با توجه به بستر آماده آن فرصتی زیبا برای عملیاتی کردن فلسفه حقیقی روز قدس و تبیین جایگاه فلسطین در منطقه و آینده جهان اسلام است. ماهیت مردمی بودن پیاده روی اربعین موجب می‌شود مسئله مبارزه با صهیونیسم و استکبار به عنوان یکی از اصلی ترین گفتمان‌های جمهوری اسلامی از حالت شعاری و روزمرگی خارج شده و به سمت اجتماعی شدن و هم ذات پنداری میان مسلمین حرکت کند. تحقق این اهداف باید با هوشمندی، حوصله و ظرافت‌های فراوانی تحقق یابد. وحدت جهان اسلام، جلب نگاه اهل سنت به راهپیمایی و … از حداقل فواید بهره گیری از دیپلماسی عمومی است؛ باید نگاهی کلان‌تر به ظرفیت اربعین داشت.