برخوردهای رهبر ایران با اعتراض‌های خیابانی؛ آیا سکوت خامنه‌ای نسبت به مرگ مهسا امینی می‌شکند؟

آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران با‌ گذشت ۱۲ روز از اعتراض‌های گسترده خیابانی ایرانیان که ریشه آن به چگونگی تفسیر احکام شرع و اقامه آن در جامعه باز می‌گردد، همچنان سکوت کرده است.

این سکوت در حالی است که با وجود اتفاق نظر اکثریت قریب به اتفاق فقهای شیعه و سنی به وجوب حجاب، در سال‌های گذشته شماری هرچند معدود از شخصیت‌های دینی در کشورهای «مسلمان» و همچنین اسلام‌پژوهان دانشگاه‌های غربی، اجباری بودن این شکل پوشش را به صورت جدی زیر سوال برده‌اند.

آقای خامنه‌ای که در دوره زمامداری‌اش در پی هر بحرانی، موضع‌گیری و معترضان را تهدید می‌کرد اما این بار تاکنون درباره اعتراض‌های گسترده‌ای که ابتدا نسبت به جان‌باختن مهسا امینی در بازداشتگاه گشت ارشاد بود و به تدریج ضدحکومتی شد، سخنی نگفته است.

نگاهی به شورش‌های مشهد، شیراز، اراک، قزوین و اسلام‌شهر و همچنین کوی دانشگاه تهران در دهه هفتاد شمسی، اعتراض‌های سال ۱۳۸۸، شورش دی ۱۳۹۶ و شورش آبان ۱۳۹۸ نشان می‌دهند که آقای خامنه‌ای در طول زمامداری خود در مواجهه با این بحران‌ها سیاست کم و بیش یکسانی داشته است و آن، پس زدن «نرمش» در مقابل معترضان است.

شورش خرداد ۱۳۷۱ مشهد؛ معترضانی که علف هرز نامیده شدند

نخستین اعتراض‌ گسترده معیشتی در دوران رهبری آقای خامنه‌ای از منطقه کوی طلاب مشهد شروع شد.

شورش خرداد ۱۳۷۱ مشهد در پی تخریب خانه‌های حاشیه‌نشینان کوی طلاب شروع شد، با کشته‌شدن یک یا به روایتی دو نوجوان به تدریج در سطح شهر گسترش یافت.

حاشیه‌نشینان خشمگین روز نهم خرداد ظرف چند ساعت چند کلانتری و اداره کل دادگستری را تصرف کردند. معترضان که به تدریج بر تعدادشان افزوده می‌شد چندین ساختمان‌ دولتی و عمومی را آتش زدند.

آشوبی که شهر مشهد را فراگرفته بود پس از دو روز با اعزام نیروهای امنیتی و سپاه پاسداران مهار و معترضان به شکل «خشونت‌آمیزی» سرکوب شد.

اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور وقت ایران در کتاب خاطرات خود در مورد شورش مشهد می‌نویسد: «به دفترم آمدم . اوضاع مشهد را پرسیدم . گفتند دیشب شرارت تا ساعت یک‌ونیم بعد از نیمه شب ادامه داشته و با دخالت سپاه تمام شده و جمعی را بازداشت کرده‌اند. خرابی‌های زیادی بار آورده‌اند. در جلسه هیأت دولت، وقت زیادی صرف مسأله مشهد و کیفیت برخورد با آن به منظور جلوگیری از تکرار اینگونه حوادث مذاکره شد.»

به گفته آقای هاشمی، رهبری روز دهم خرداد با احضار وزرای مربوط ، دستور «سخت‌گیری» می‌دهد.

آقای خامنه‌ای در فاصله کوتاهی پس از این واقعه در ۲۰ خرداد در جمع نمایندگان مجلس با لحنی بسیار تند، همه اتفاق‌های رخ داده را زیر سر «ضد انقلاب و دشمن خارجی» و سرمایه‌گذاری «میلیارد» دلاری و همراهی «اوباش چاقوکش» عنوان کرد.

او گفت: «قضیه، کاملاً روشن است. ضد انقلاب وارد ماجرا می‌شود. منتها از زمینه‌های فاسد و مرداب‌های گندیده استفاده می‌کند. این اراذل و اوباشی که گفته شد، بعضی تعجب نکنند. چنین افرادی وجود دارند. یک قشر رذل اوباش چاقوکش که اقلیت معدودی هستند و دستگاه‌های انتظامی باید با اینها برخورد کنند. مثل علف هرزه، باید اینها را بکنند و درو کنند و دور بیندازند.»

بنا به گزارش رسانه‌های دولتی، در پی شورش مشهد هیاتی قضایی به ریاست ابراهیم رئیسی روانه این شهر شد و ۱۱ روز پس از این واقعه، ۴ تن در ۲۱ خرداد اعدام شدند.

شورش مرداد ۱۳۷۳ قزوین؛ درخواست برای برخورد بدون اغماض

شورش ۱۲ مرداد ۱۳۷۳ قزوین، یکی از دیگر از شورش‌های دهه هفتاد بود که در اعتراض به رد لایحه استان شدن قزوین در مجلس به وقوع پیوست و سه روز ادامه داشت. اعتراض قزوینی‌ها هم با اعزام نیروهای سپاه پاسداران به شدت سرکوب شد.

هواداران نظام سیاسی هم پس از سرکوب معترضان، با برپایی یک راهپیمایی «عاملان اغتشاش» را محکوم کردند.

آماری از کشته یا کشته‌ها و مجروحان و همچنین میزان خسارات وارد شده در این واقعه اعلام نشده است.

آیت‌الله خامنه‌ای چند هفته پس از اعتراض قزوینی‌ها، در دیدار با هیات دولت در نهم شهریور ۱۳۷۳ گفت: «نگذارید اقتدار دولت شکسته بشود. بعضی‌ها دوست دارند اقتدار دولت را بشکنند که اینها در حقیقت می‌خواهند اقتدار ملی را بشکنند. شما این را اجازه ندهید. دستگاه‌های امنیتی و انتظامی مسئولیت دارند.»

او سپس گفت: «باید با کسی که با نظم عمومی مقابله و معارضه می‌کند و اختلال و خدشه ایجاد می‌کند برخورد بشود. نباید نسبت به کسی که نظم عمومی را خراب می‌کند حتی اندک اغماض روا داشت.»

شورش فروردین ۱۳۷۴ اسلام‌شهر؛ معترضانی که انگشت گندیده دشمنان نامیده شدند

پانزدهم فروردین ماه ۱۳۷۴ کرایه‌های حمل و نقل در اکبرآباد اسلام‌شهر به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش پیدا کرد. این موضوع که ساکنان این منطقه محروم را خشمگین کرده بود، آن‌ها را به خیابان‌ها کشاند.

در پی اعتراض ساکنان اسلام‌شهر، ساکنان شهرهای رباط کریم، صالح‌آباد و سلطان‌آباد هم به جمع معترضان پیوستند.

در این واقعه هم برخی از اماکن دولتی و عمومی آسیب دیدند و جاده ساوه به تهران بسته شد.

با ورود قرارگاه ثارالله سپاه پاسداران، تظاهرات معترضان به شکل خشونت‌آمیزی سرکوب شد. آماری از کشته یا کشته‌شدگان و مجروحان سرکوب تظاهرات مردم قزوین وجود ندارد اما برخی از گزارش‌ها از کشته شدن ۵۰ تن در این درگیری‌ها حکایت دارند.

آيت‌الله خامنه‌ای یک روز پس از این واقعه، اعتراض‌ها را «خرابکاری‌های دشمن» از طریق وارد کردن «انگشت گندیده خودشان» در کشور عنوان کرد و گفت که دشمنان خارجی در حال «خرابکاری و توطئه» در کشور هستند.

اعتراض‌های ۱۸ تیر ۱۳۷۸؛ معترضانی که خس و خاشاک‌ توصیف شدند

دهه هفتاد که با اعتراض‌های طبقه فرودست آغاز شده بود با اعتراضات ۵ روزه در تیر ماه ۱۳۷۸ شکلی جدید به خود گرفت که اقتصادی نبود.

اعتراض‌ها از آنجا آغاز شد که لباس ‌شخصی‌هایی موسوم به انصار حزب‌الله روز ۱۸ تیر به تجمع دانشجویان در کوی دانشگاه تهران حمله کردند.

وقتی حادثه کوی دانشگاه رخ داد، نظام سیاسی هنوز درگیر پس لرزهای قتل‌های زنجیره‌ای توسط برخی از ماموران وزارت اطلاعات بود. اما در این بین، کمیسیون فرهنگی مجلس پنجم ، طرحی را به عنوان «اصلاحیه قانون مطبوعات» به تصویب رساند که بر اساس اعلام روزنامه سلام، طراحش سعید امامی از متهمان پرونده قتل‌های زنجیره‌ای بود.

به دنبال توقیف روزنامه سلام و حمله به دانشجویان در کوی دانشگاه تهران، برخی از خیابان‌های اطراف این مرکز و دانشگاه تهران برای مدت ۵ روز صحنه درگیری بود.

با گسترش اعتراض‌ها به خیابان‌های اطراف دانشگاه تهران، نیروهای انتظامی، سپاه پاسداران و افرادی که به «لباس شخصی‌ها» مشهور بودند، معترضان را سرکوب کردند.

در جریان سرکوب اعتراضات تیر ماه ۱۳۷۸ که فقط محدود به تهران و چند شهر مهم بود، شمار زیادی از شهروندان بازداشت شدند اما آماری از کشته‌ یا کشته‌شدگان و همچنین مجروحان اعلام نشد.

آیت‌الله خامنه‌ای که در جریان اعتراضات پیشین با صدور فرمان‌هایی، زمینه برخوردهای سخت‌گیرانه‌ای با معترضان را فراهم کرده بود، در جریان بحران ۱۳۷۸ با عبارات شدیدالحنی معترضان را تهدید کرد.

او در نخستین واکنش خود به این واقعه در ۲۱ تیر ۱۳۷۸، اعتراض‌ها را کار آمریکا دانست و گفت: «دشمنان اصلی ما در سازمان‌های جاسوسی، طراحان این قضایا هستند. این پولی که مجلس امریکا تصویب کرد که باید برای مبارزه با نظام ایران صرف شود، این پول و چندین برابر این پول‌ها کجا مصرف شد؟! معلوم است؛ برای همین‌طور طراحی‌هایی مصرف می‌شود؛ شکی نیست.»

آقای خامنه‌ای همچنین در پیام مکتوبی که در ۲۲ تیر منتشر کرد، نوشت: «دو روز است که جمعی از اشرار با کمک و همراهی برخی از گروهک‌های سیاسی ورشکسته و با تشویق و پشتیبانی دشمنان خارجی در سطح تهران، به فساد و تخریب اموال، و ارعاب و عربده‌جویی پرداخته و موجب سلب امنیت و آسایش مردم شده‌اند.»

او در ادامه پیام خود با بیان اینکه «ملت مؤمن و شجاع و هوشیار به آنان و اربابان و پشتیبانان آنان اجازه‌ ادامه‌ شرارت را نخواهند داد»، وعده داد که «نظام مقتدر اسلامی، آنان را به‌شدت منکوب خواهد کرد.»

او همچنین به مسئولان در دولت و به خصوص مسئولان امنیت عمومی دستور داد تا «با درایت و قدرت، عناصر مفسد و محارب را بر جای خود بنشانند.»

رهبر ایران که این بار دستوراتش برای برخورد معترضان نسبت به گذشت «شدیدتر» بود، در پایان پیام خود از بسیجی‌ها که آن‌ها را فرزندان خود نامید، خواست تا با حفظ آمادگی و حضور در هر صحنه‌ای که حضور آن‌ها در آن لازم است، «دشمن زبون را مرعوب و منکوب سازند.»

پس از سرکوب معترضان توسط نیروی انتظامی و سپاه پاسداران، هواداران نظام سیاسی ایران روز ۲۳ تیرماه با برگزاری تظاهرات، قدرت‌نمایی کردند.

آقای خامنه‌ای دو هفته بعد در خطبه‌های نماز جمعه تهران با بیان اینکه بسیج با سازماندهی سپاه پاسداران وارد شد و «به‌طور قاطع، مثل کاغذی که مچاله کنند، دشمن را مچاله کردند»، معترضان را «خس و خاشاک‌ها»، «اراذل و اوباش» و «حشراتی» توصیف کرد که از بین برده شدند.

او همچنین از آنجا که معترضان به عمل‌کرد نهادهای تحت رهبری اعتراض داشتند، به دفاع از این نهادها برخاست و گفت: «همه دستگاه‌هایی را که در صورت بروز یک فتنه می‌توانند جلوی آن را بگیرند، بتدریج مورد سوال و ضربه قرار دادند. مثلا به سپاه پاسداران تهمت زدند. دستگاه قضایی را یکطور، بسیج را یکطور، نیروی انتظامی را یکطور و صدا و سیما را به گونه‌ای دیگر مورد تهمت قرار دادند که اینها را از چشم مردم بیندازند.»

به این ترتیب زمینه برای تبرئه افرادی که متهم بودند به کوی دانشگاه حمله کرده‌اند، فراهم شد.

اعتراض‌های ۱۳۸۸؛ لبه پرتگاه

پس از گذشت ده سال از واقعه کوی دانشگاه تهران، اعتراض‌های در این رخ داد که قابل مقایسه با اعتراض‌های پیش از خود نبود.

در جریان این بحران که رهبران معترضان جزئی از نظام سیاسی بودند، شکافی در بدنه حاکمیت ایجاد شد، به گونه‌ای که آقای خامنه‌ای از این واقعه به عنوان «لبه پرتگاه» یاد می‌کند.

بحران سال ۱۳۸۸ از همان شب انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری در ۲۲ خرداد ماه آغاز شد. شروع اعتراض‌ها به چگونگی برگزاری انتخابات با بازداشت شماری از فعالان سیاسی همراه شد.

آیت‌الله خامنه‌ای فردای انتخابات در اقدامی بی‌سابقه، پیش از تأیید انتخابات توسط شورای نگهبان و بدون توجه به اعتراض نامزدها به نتیجه انتخابات، در پیامی پیروزی محمود احمدی‌نژاد را در انتخابات تبریک گفت.

اعتراض‌ها با وجود هشدارهای محرمانه راس نظام سیاسی به کاندیداهای معترض و عقب نشستن آن‌ها از خواسته‌هایشان ادامه یافت. کشته و زخمی شدن شماری از مردم در عصر روز ۲۵ خرداد ماه بر شدت خشم معترضان افزود.

اما آقای خامنه‌ای که شاهد سماجت نامزدهای معترض و طرفدارانشان بود، در روز ۲۹ خرداد با تأکید بر نقش «بیگانگان در اعتراض‌های انتخاباتی»، به طور علنی نامزدهای معترض را تهدید کرد.

او در خطبه‌های نماز جمعه تهران با بیان اینکه «زورآزمایی خیابانی بعد از انتخابات کار درستی نیست»، از همه خواست «به این روش خاتمه دهند و اگر خاتمه ندهند مسئولیت تبعات، به عهده آنهاست.»

رهبر ایران با مخاطب قرار دادن «نخبگان سیاسی»، گفت که آن‌ها «چه بخواهند و چه نخواهند مسئول خون‌ها و هرج ‌ومرج‌ها» هستند.

از فردای سخنرانی آیت‌الله خامنه‌ای، بر شمار کشته‌ها، مجروحان و بازداشتی‌ها افزوده شد. برخی از گزارش‌ها از کشته شدن ده‌ها نفر در روز شنبه حکایت دارند.

تصاویر منتشر شده از تجمعات اعتراضی به نتیجه انتخابات نشان می‌دهند که نیروهای نظامی و انتظامی مستقیم به مردم شلیک می‌کنند. همچنین گزارش‌ها از بازداشت گسترده چهره‌های سیاسی و مطبوعاتی حکایت دارند.

اعتراض‌ها به نتیجه انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری که بیش از یک سال ادامه داشت، راس قدرت سیاسی یعنی شخص آیت‌الله خامنه‌ای را نشانه گرفت.

شورش دی ۱۳۹۶؛ نقش دشمنان خارجی در اعتراض‌ها

ناراضیان از وضعیت اقتصادی در ایران ۸ سال پس از اعتراض‌هایی که خاستگاه سیاسی داشت، از ۷ تا ۱۲ دی ۱۳۹۶ به خیابان‌ها رفتند. جرقه این اعتراض‌ها که به گفته برخی از مسئولان، ۱۶۰ شهر ایران را در بر گرفت در تجمع مالباختگان در مشهد زده شد.

شعارهای ناراضیان از وضعیت اقتصادی که ابتدا «گرانی‌ها» را هدف گرفته بود آرام آرام به سمت مخالفت با اصل نظام سیاسی و شخص رهبری چرخید.

اگرچه آمار کشته‌شده‌ها به صورت رسمی اعلام نشد اما برخی گزارش‌ها از کشته شدن دست‌کم ۵۰ تن حکایت داشتند. با سرکوب خشن معترضان در این مقطع زمانی، طرفداران نظام سیاسی همچون گذشته یک راهپیمایی برگزار کردند.

• دختران جوان با فریاد «زن، زندگی، آزادی» در صف اول اعتراض‌ها؛ آیا مدیریت حجاب وارد دوره جدیدی می‌شود؟
• دوازدهمین روز اعتراضات در ایران؛ شمار هشتگ‌های مهسا امینی از ۱۳۰ میلیون عبور کرد

آقای خامنه‌ای در ۱۹ دی ۱۳۹۶ در توصیف اعتراض‌ها از واژه «نبرد» استفاده کرد و گفت که به نظر او، اعتراض‌ها از سه جا آب می‌خورد: «نقشه مربوط به آمریکایی‌ها و صهیونیست‌ها است»، «پول مال یکی از این دولت‌های خرپول اطراف خلیج فارس است» و «پادویی‌‌اش هم مربوط به سازمان منافقین است».

او همچنین گفت که دشمنان خارجی در تبلیغاتشان، صدها نفر «اخلالگر و تخریب‌کننده» را هزاران نفر نشان می‌دهند.

آیت‌الله خامنه‌ای همچنین خواستار تفکیک بین «مطالبات صادقانه و به‌حق مردم» و حرکات «وحشیانه و تخریبگرانه‌ یک گروه» شد که «دشمنان قرآن، اسلام، مسجد و پرچم ایران» هستند.

شورش آبان ۱۳۹۸؛ معترضانی که اشرار نامیده شدند

با تصمیم دولت حسن روحانی برای گران کردن بنزین بار دیگر آتش اعتراض‌‌ها در سراسر ایران شعله‌ور شد. طبقه فقیر که از فساد و نابرابری به تنگ آمده بودند، بخش اعظم معترضان را تشکیل دادند. آن‌ها که بر اثر برنامه‌های اقتصادی کشور فقیرتر شده بودند، انتقادات خود را متوجه آیت‌الله خامنه‌ای کردند.

آقای خامنه‌ای اگرچه در مورد افزایش قیمت بنزین بر این نکته تأکید کرد که او در این قضیه «سررشته» و «تخصص» ندارد اما گفت که از تصمیم سران قوا حمایت می‌کند.

او دو روز پس از آغاز اعتراض‌ها به افزایش قیمت بنزین، در جلسه درس خارج فقه خود در یک موضع‌گیری سریع، معترضان را «اشراری» توصیف کرد که نباید به آن‌ها به چشم «مردم معمولی» نگاه کرد.

آقای خامنه‌ای با بیان اینکه «در یک چنین حوادثی معمولاً اشرار، کینه‌ورزان، انسان‌های ناباب وارد میدان می‌شوند»، تکلیف نهادهای قضایی و امنیتی را مشخص کرد.

رهبر ایران در ادامه از مسئولان امنیتی کشور خواست تا اعتراض‌ها را فیصله دهند. دو روز پس از این سخنرانی، آقای خامنه‌ای در اعلام خبر پایان بحران بنزین، گفت که «کارهای این چند روز، کارهای امنیتی بود؛ این‌ها کارهای مردمی نبود، کار امنیتی بود؛ عقب ‌زده شدند.»

شهرهای ایران در آبان ۱۳۹۸ حتی بر مبنای محافظه‌کارترین تخمین‌ها، صحنه خونبارترین اعتراض‌های خیابانی در طول زمامداری آیت‌الله خامنه‌ای است.

اعتراض‌های تابستان ۱۴۰۰ خوزستان؛ مردم مراقب باشند

ساکنان خوزستان که به کم ‌آبی در این منطقه اعتراض داشتند تظاهراتی را از ۲۴ تیر ۱۴۰۰ شروع کردند.

اما این بار هم آیت‌الله خامنه‌ای با «کوچک شمردن» بحران آب، از مردم خواست، «مراقبت کنند؛ دشمن از هر چیز کوچکی می‌خواهد استفاده کند علیه کشور، علیه انقلاب، علیه جمهوری اسلامی، علیه مصالح عمومی مردم؛ مراقب باشند تا دشمن سوءاستفاده‌ای نکند و بهانه‌ای دست دشمنان داده نشود.»

او که این بار لحنش نسبت به گذشته کمی ملایم‌تر شده بود تا ۸ روز هیچ واکنشی از خود نشان ندادو این در حالی بود که او به صدور پیام‌هایش ادامه می‌داد.

به توییتر یورونیوز فارسی بپیوندید

رهبر جمهوری اسلامی در اول مرداد ماه در نخستین واکنش خود به بحران خوزستان، گفت که چنانچه توصیه‌هایی که نسبت به آب خوزستان و فاضلاب اهواز شده بود، مورد توجه قرار می‌گرفت، حالا «مسلّماً این اشکالات» وجود نداشت.

او در ادامه گفت: «خب حالا که مردم ناراحتی‌شان را بُروز دادند و اظهار کردند، هیچ گِله‌ای نمی‌شود از مردم داشت؛ خب ناراحتند.»

اعتراض‌های ۱۴۰۱؛ سکوت

نخستین اعتراض‌های مرگبار دهه نود که با حضور گسترده طبقه فرودست آغاز شده بود با اعتراض‌ها به جان‌باختن مهسا امینی شکلی جدید به خود گرفت که دیگر اقتصادی نیست.

اعتراض‌ها که در ابتدا نسبت به جان‌باختن یک دختر جوان در بازداشتگاه گشت ارشاد بود به تدریج به موضوع «زن و حجاب اجباری» و «آزادی‌های فردی» رسید و در ادامه زمامداری آیت‌الله خامنه‌ای را هدف گرفت و به شدت خشونت‌آمیز شد.

مرور چگونگی مواجهه آیت‌الله خامنه‌ای با بحران‌های متعدد داخلی نشان می‌دهد که او در طول بیش از سه دهه از رهبری‌اش، با متهم کردن معترضان به پیروی از «دشمنان»، همواره از نیروهای حامی نظام‌ و وفادار به او حمایت کرده است. اما چرا این بار او تاکنون سکوت کرده و از الگوی پیشینش استفاده نکرده است؟ آیا او در آغاز دهه چهارم زمامداری‌اش تغییری در روش و گفتارش داده است یا می‌خواهد از تبعات این بحران جاخالی دهد؟

روزهای آینده نشان خواهد داد که آیا رهبر ایران همچنان به نیروهای امنیتی و نظامی کشور تکیه خواهد کرد یا روش جدیدی را برای برخورد با معترضانی که بیشترشان دهه هشتادی هستند، بر خواهد گزید.