مدرسه علوم سیاسی ایران چگونه تاسیس شد؟

بدین سبب، فرزندش حسن را که مدرسه سیاسی و نظامی مسکو را گذرانده بود و در سفارت ایران در روسیه مشغول به کار بود، به تهران فراخواند و او را به ریاست دفتر وزارتی خود منصوب کرد. میرزا حسن خان به محض ورود به تهران متوجه وضع نابسامان وزارت امور خارجه و شیوه اداره آن شد و دانست که کار از ریشه خراب است و تا مبنای علمی برای اعضای وزارت خارجه دست و پا نشود، هر چه بکند نقش برآب خواهد بود. روزنامه تربیت در این باره و تفکر ایجاد مدرسه علوم سیاسی می‌نویسد: «میرزا نصرالله خان مشیرالدوله وزیر امور خارجه درصدد برآمد که برای وزارت معظمه خارجه و ماموریت‌های لازمه این اداره جلیله اشخاصی باعلم تربیت کند.»

بنابراین، به قصد تربیت ماموران مطلع به امور مالی و حقوق سیاسی و افزایش قابلیت‌های وزارت امور خارجه در برابر بیگانگان، به فکر تاسیس مدرسه‌ای برای تحصیل علم سیاست و تربیت کارمندان درس خوانده برای وزارت امور خارجه افتاد. مدرسه علوم سیاسی برای این بود که برای وزارت امور خارجه مامورینی تربیت کند که به اندازه، از لزوم قوانین اطلاع داشته باشند تا بهتر بتوانند در مقابل خارجیان حقوق کشور خود را حفظ کنند.

پس از صدور فرمان شاه، میرزا حسن خان بلافاصله برنامه مدرسه را تنظیم کرد و با انتشار اعلامیه‌ای تاریخ ثبت نام و گزینش محصلان و شروع مدرسه را به اطلاع عموم رساند.

پس از آن که تعداد ثبت نام کنندگان به ۱۷ نفر رسید، در ۲۸ آذر ۱۲۷۸ شمسی مدرسه علوم سیاسی با حضور جمعی از رجال از جمله میرزانصراله خان مشیرالدوله وزیر امور خارجه، میرزاخان نیرالملک وزیر علوم، میرزا ابراهیم خان معاون الدوله وزیر تجارت، سردار مکرم وزیر قورخانه و ابولقاسم خان ناصر الملک افتتاح شد. ابتدا میرزا نصراله خان مشیرالدوله فرمان مظفرالدین شاه را که درباره تاسیس و فوائد مدرسه علوم سیاسی را قرائت کرد. در بخشی از آن آمده است: «به ملاحظه اهمیت امور خارجه، یک مدرسه سیاسی که مدرس علوم عالیه باشد که از سال چهارم سلطنت جاوید مدت ما در قرون آتیه به یادگاری باقی بماند، و مستخدمین آینده وزارت خارجه و سایر دایر دولتی پس از اخذ دیپلم و تصویق اتمام تحصیل از آن مدرسه به عرصه چاکری خدمت دولت قدم گذارند. لهذا به ریاست جناب مستطاب اجل اکرم میرزا نصر الله خان مشیرالدوله، وزیر امور خارجه، امر به افتتاح آن مدرسه فرموده...»

عبدالله مستوفی که خود جزء اولین شاگردان و فارغ‌التحصیلان این مدرسه بوده در مورد روز اول افتتاح چنین می‌گوید: «دانشجویان در سر جای خود روی نیمکت‌ها نشستند، در ساعت مقرر دعوت‌شدگان به تالار کلاس آمدند، حسن مشیرالملک (در آن زمان او به لقب مشیرالدوله مفتخر نشده بود و همه او را به نام مشیرالملک می‌شناختند) با جزوه‌ای که قبلاً از مقدمه حقوق بین‌الملل نوشته بود و در دست داشت بر بالای میز جایگاه معلم برآمده به طور مقدمه شرحی در تعریف حقوق و جنس و فصل آن برای شاگردان بیان کرد بعد از ختم بیانات او، حضار دست فراوانی زدند.

این مدرسه پس از مدرسه طب دارالفنون، دومین نهاد علمی بود که در رشته تخصصی احداث شد. مدرسه علوم سیاسی ابتدا در خانه نصرالله خان سالاری برپا شد که چهار سال بعد به‌دلیل خرابی ساختمان، به خیابان برق نزدیک بانک شاهنشاهی منتقل شد و بعدها توسط اعانات دانشجویان در کوچه اتابک بین خیابان لاله زار و علاءالدوله (فردوسی فعلی) به مبلغ یکصد و۵۰ هزار ریال خریداری شد. مدرسه علوم سیاسی ابتدا دارای یک کلاس بود که در سال‌های بعد کلاس‌های دوم، سوم و چهارم اضافه شد. بودجه این نهاد براساس زمان مظفرالدین شاه مبلغ چهارهزار تومان بود اما بعدها دانش آموزان مجبور بودند که شهریه بپردازند.

علی‌اکبر سیاسی در خاطرات خود می‌نویسد: «مدرسه سیاسی از هنگامی که پذیرفته می‌شود در عرض سه سال سه‌بار تغییر محل می‌دهد.» در هنگام ورود به این مدرسه به یاد می‌آورد که «محل این مدرسه در آن زمان عمارت بزرگی بود در اول خیابان لاله‌زار نزدیک میدان توپخانه (بعدها میدان سپه)، اتاق‌های متعدد داشت با تالاری بزرگ که دارای پنجره‌های پرعرض و طول و شیشه‌های رنگارنگ معروف به «ارسی» بود. شاید به این مناسبت که از روسیه آمده یا اقتباس شده بود.» بعد اضافه می‌کند که «سال دوم به عمارتی واقع در اوایل خیابان علاءالدوله (فردوسی) منتقل شد و سال سوم به اوایل خیابان چراغ برق (امیرکبیر) رفت.»

مدرسه علوم سیاسی دارای یک نظامنامه در ۶ فصل و در هفتاد و یک ماده بود که در تاریخ ۱۰ آذر ۱۲۹۳ از سوی محمدعلی علاء السلطنه وزیر امور خارجه وقت به امضا رسیده است. موضوعاتی همچون «اداره مدرسه»، «شرایط دخول متعلمین»، «ترتیب تحصیلات»، «ترتیب اوقات کار مدرسه»، «ترتیب امتحانات مدرسه»، «نظام مدرسه» سرفیل های این نظامنامه را تشکیل می‌دهد. در ماده اول فصل اول این نظامنامه (اداره مدرسه) آمده است:«مدرسه علوم سیاسی به توسط یک نفر رئیس که وزیر امور خارجه تعیین می‌نماید و رتبه مدیری اول وزارت امور خارجه را دارد اداره می‌شود. انفصال و نصب معلمین با موافقت رئیس به توسط وزیر امور خارجه به‌عمل می‌آید. آرا مجمع که با اکثریت حاصل می‌شود اگر مخالف نظامنامه نباشد به توسط رئیس به‌موقع اجرا گذارده خواهد شد.

در فصل دوم (شرایط دخول متعلمین) به جزئیات پذیرش داوطلبان اشاره و تاکید دارد شخص داوطلب باید یک نفر معرف داشته باشد که در حقیقت ضامن حسن اخلاق او و تادیه حق سالیانه مدرسه باشد. هرگاه داوطلب از اهل طهران نبوده و بدینوسیله نتواند برای خود معرفی پیدا کند باید خود را به وزارت خارجه معرفی نموده، توصیه کتبی برای ورود به مدرسه از آن وزارتخانه تحصیل نماید. در فصل سوم (ترتیب تحصیلات) به جزئیات دروس تدریس شده، مدت تحصیل، نحوه امتحانات و برگزاری کنفرانس‌ها و ضرورت شرکت در آن‌ها» مورد اشاره قرار گرفته است.

در فصل چهارم (ترتیب اوقات کار مدرسه) آغاز به‌کار سال تحصیلی، زمان تدریس دروس، زمان امتحانات، تعطیلات رسمی مدرسه در اعیاد و مناسبت‌های مذهبی و غیبت در امتحانات کتبی و شفاهی، نمرات دروس و تقلب از سوی شاگردان مورد توجه این نظامنامه بوده است. در بخش پایانی به نام «نظام مدرسه» به مواردی همچون کتابچه ارزیابی شاگردان، رعایت ادب، اخلاق و نظم شاگردان، تنبیهات دانش آموزان متخلف و چگونگی اخراج دانش آموز از مدرسه با اکثریت آرا معلمین اشاره شده است.

۶۵۶۵