عاقبت مهدی بازرگان و ۱۰ محصل‌ اعزامی دیگر به فرانسه / بنیانگذار اعزام دانشجویان به اروپا کیست؟

امروز ۱۲ مهر ماه نود و چهارمین سالروز اعزام اولین گروه از دیپلمه‌های برگزیده کشورمان به فرانسه در سال ۱۳۰۷ است.

ششمین دوره مجلس شورای ملی در دویست و چهل و ششمین نشست خود که در دومین و آخرین سال فعالیتش تشکیل شد، قانونی را به تصویب رساند که براساس آن مهدی قلی خان هدایت ملقب به مخبرالسلطنه، نخست‌وزیر وقت رضا شاه پهلوی مکلف شد از اول خرداد ۱۳۰۷ اعتبارات ریالی و ارزی اعزام دیپلمه‌های برگزیده کشور برای تحصیل در اروپا را تامین کند.

مجلس اعتبار سال اول اجرای قانون را ۱۰۰ هزار تومان پیش‌بینی کرد و طی شش سال اجرای قانون، ۱۰۰ هزار تومان به این مبلغ اضافه کرد به نحوی که در سال ششم ۶۰۰ هزار تومان برای اعزام دانشجویان به اروپا اختصاص یافت و دولت مهدی قلی خان باید در بودجه سالانه این اعتبار را تامین می‌کرد.

تا قبل از تصویب قانون اعزام دیپلمه‌های برگزیده کشور برای تحصیل به اروپا، محصلان ایرانیِ متقاضیِ ادامه تحصیل در دانشگاه‌های اروپا مجبور بودند با هزینه شخصی در یکی از دانشگاه‌های غربی ثبت‌نام کنند.

پس از تصویب این قانون دانشجویانِ بورسیه باید در علوم و فنونی ادامه تحصیل می‌دادند که دولت مشخص می‌کرد.

این قانون به فارغ‌التحصیلان ایرانی اطمینان می‌داد پس از برگشت به کشور با امتیازات ویژه و بدون طی بروکراسی و تشریفات اداری در پستهای بالای سازمانی مشغول به کار شوند.

تبعیت از قانون فرانسه

در اولین سال اجرای قانون ۱۱۰ دانشجو برای تحصیل در دانشگاه‌های فرانسه بورسیه شدند. این تعداد دانشجو ۱۰ نفر از سهمیه سالانه تعیین شده توسط وزارت معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه بیشتر بود.

وزارتخانه مطبوع در دوره سلطنت رضا شاه پهلوی وظایف آموزش و پرورش، فرهنگ و هنر، علوم و آموزش عالی و سازمان اوقاف را بر عهده داشت و از نظام اداری و آموزشی کشور فرانسه تبعیت می‌کرد.

در دوره سلطنت پهلویِ پدر، آموزش زبانهای خارجی از دوره دبیرستان و با اولویت آموزش زبان فرانسوی آغاز شد و دیپلمه‌های فارغ‌التحصیلِ اعزامی به فرانسه نیز دانشجویانی بودند که تحت نظارت سفارت فرانسه در تهران، نمره قبولی می‌گرفتند.

سابقه اعزام

دوره زمانی اعزام محصلان ایرانی به اروپا به دوره شاه عباس دوم صفوی بر می‌گردد که با اعزام افراد انگشت‌شماری چون محمد زمان خان آغاز شد.

شاه عباس دوم به دلیل علاقه زیاد به نقاشی اروپاییان زمان خان را برای آموختن سبک نقاشی رمی به ایتالیا فرستاد.

با این حال منابع تاریخی دوران سلطنت برادرزاده‌های آغا محمد خان قاجار، بنیانگذار سلسله قاجاریه را دوران شکوفایی اعزام محصلان متقاضی تحصیل در دانشگاه‌های اروپایی را سرآغاز سفرهای پیوسته آنان به کشورهای مختلف قاره سبز از جمله فرانسه و انگلستان می‌دانند.

سفر محصلان و دانشجویان ایرانی از دوره پادشاهی فتحعلی شاه قاجار برادرزاده آغا محمد خان تا دوره احمد شاه، آخرین شاه قاجار ادامه داشت و در دوران سلطنت پهلوی‌ها رونق بیشتری یافت. در طول ۱۲۹ سال پادشاهی رسمی و ۱۴۳ سال پادشاهی غیررسمی شاهان قاجار بر ایران طی سه دوره حدود ۱۰۰ محصل به هزینه دولت برای تحصیل به اروپا اعزام شدند.

بنیانگذار سفر دانشجویان به اروپا

اولین فردی که مسیر سفر محصلان و دانش آموختگان به اروپا را باز کرد، سیدالوزراء میرزا عیسی حسینی فراهانی معروف به میرزای بزرگ بود. او وزیرِ عباس میرزا نایب‌السلطنه که قبل از پدرش فتحعلی شاه درگذشت، مشوق متقاضیان محصل در اروپا بود.

دوره اول

اولین دوره اعزام محصلان متقاضی تحصیل در دانشگاه‌های اروپایی مصادف شد با اعزام اولین ایرانیان به انگلستان. محمدکاظم نقاش باشی و میرزا بابا افشار ملقب به حاجی بابا در سال ۱۱۹۰ برای آموختن علم پزشکی به انگلستان اعزام شدند. سرپرست آنان در این سفر سرگرد ساترلند، یکی از افسران اسکاتلندی تبار بود که مدت‌ها در ایران زندگی می‌کرد.

محمدکاظم نقاش باشی در ۱۷ فروردین ۱۱۹۲ بر اثر بیماری سل در انگلیس درگذشت و با هزینه وزارت خارجه انگلیس در کلیسای سنت پانکرس لندن به خاک سپرده شد اما میرزا بابا افشار پس از رسیدن به انگلستان ابتدا زبان انگلیسی آموخت تا بتواند به دانشکده پزشکی راه یابد با این حال در رسیدن به هدف ناموفق ماند. او به کمک ساترلند توانست در مطب یک پزشک انگلیسی، کارآموزی کند و پزشک تجربی شود.

حاجی بابا پس از ۸ سال اقامت در انگلستان در مرداد ۱۱۹۸ به ایران برگشت و دستیار و مترجم دکتر کورومیک، پزشک انگلیسی عباس میرزا شد. اگر چه او تحصیلات آکادمیک در رشته طب نداشت اما با آشنایی مختصر عملی و تجربی با روش‌های پیشرفته درمان سبب شد تا پزشکیِ اروپایی در ایران شناخته و اقبال عمومی روبرو شود.

بابا افشار بعد از درگذشت عباس میرزا به دربار پسرش محمدشاه راه یافت و صاحب نفوذ فراوان شد. او دو پسر به نام‌های میرزا محمدتقی اقبال‌الملک که داماد میرزا آقاخان نوری ملقب به اعتمادالدوله، صدراعظم ناصرالدین شاه شد و دیگری میرزاعلی، معین لشکر بود.

دوره دوم

در این دوره پنج نفر به اروپا اعزام شدند. این محصلان نیز در زمان حیات عباس میرزا به انگلیس اعزام شدند. آنان چهار سال قبل از بازگشت حاجی بابا به ایران در اردیبهشت ۱۱۹۴ از راه روسیه عازم انگلستان شدند و پنج ماه بعد در تاریخ ۱۰ مهر همان سال به بندر بارموت انگلستان رسیدند. مدت تحصیل و کارآموزی آنان در انگلیس سه سال و ۹ ماه و ۲۰ روز طول کشید. آنان پس از بازگشت به ایران به عنوان دکتر و مهندس به کارهایی دولتی مشغول شدند.

سرپرستی این گروه را کلنل خان دارسی که مدتی افسر توپخانه تبریز بود برعهده داشت.

درخشش میرزا صالح

این پنج نفر هر کدام برای کسب حرفه و فنی راهی انگلستان شدند. میرزا رضا صوبه‌دار توپخانه برای تحصیل توپخانه و مهندسی، میرزا جعفر برای آموختن رشته مهندسی، میرزا جعفر برای آموختن طب و شیمی، میرزا محمدعلی چخماق‌ساز برای آموختن قفل و کلیدسازی و میرزا صالح برای تحصیل زبان و مترجمی با هزینه دولت به انگلستان اعزام شدند.

میرزا صالح شیرازی پسر حاجی باقرخان و منشی کلنل دارسی انگلیسی بود. او بسیار باهوش و توانا بود و پیش از سفر به اروپا به زبان انگلیسی مسلط بود و در دستگاه عباس میرزا نفوذ داشت. بیش از سه سال در انگلیس به تحصیل پرداخت و در سال ۱۱۹۷ به ایران بازگشت و به کار روزنامه نگاری و صنعت چاپ پرداخت و انتشار روزنامه را در ایران پایه‌گذاری کرد.

میرزا صالح خاطرات خود را در کتابی به نام گزارش سفر میرزا صالح شیرازی نوشت.

او پس از مراجعه به ایران با عنوان مهندس شناخته شد و در دستگاه عباس میرزا پیشرفت کرد. در سال ۱۲۰۱ به نمایندگی از طرف ایران به انگلستان سفر کرد و به دستور ولیعهد تقاضای برکناری ویل لک وزیرمختار دولت انگلیس در ایران را مطرح کرد. او در این کار موفق شد و ویل لک معزول شد.

در جریان قتل الکساندر گریبایدوف سفیر روسیه در ایران در تاریخ ۲۲ بهمن ۱۲۰۷، میرزا صالح شیرازی به همراه عباس میرزا برای عذرخواهی به سن‌پطرزبورگ روسیه سفرکردند. او در زمان سلطنت محمد شاه قاجار به وزارت برگزیده شد و لقب مستوفی نظام را دریافت کرد.

شهرت میرزا صالح برای چاپ روزنامه «کاغذ اخبار» و راه اندازی «چاپخانه» در ایران بود. این روزنامه ماهیانه چاپ می شد و اولین شماره آن در تاریخ ۱۱ اردیبهشت ۱۲۱۶ چاپ شد اما بعد از چند سال به دلیل مشکلات مالی متوقف شد. او سپس روزنامه وقایع اتفاقیه را حدود ۱۴ سال بعد در تاریخ ۱۸ بهمن ۱۲۲۹ منتشر کرد.

میرزا رضا مهندس باشی

میرزا رضا در رشته فنی و مهندسیِ نظامی آموزش دید و پس از بازگشت به ایران از طرف محمد شاه به لقب «مهندس باشی» مفتخر شد. او در این دوره در لشکرکشی محمد شاه به هرات افغانستان شرکت کرد و بناهای نظامی، قلعه و سنگر ساخت.

پس از محمد شاه در دوره ناصرالدین شاه، پس از مشخص شدن محل احداث مدرسه دارالفنون، به دستور میرزا محمدتقی خان امیرکبیر نقشه ساختمان دارالفنون را کشید و محمدتقی خان معمارباشی مامور ساختن آن شد.

میرزا رضا ۹۶ سال عمر کرد و تا آخر عمر از نظر مهندسی بسیار شهرت یافت. از او نوشته‌های فراوان از جمله تاریخ پطر کبیر و تاریخ ناپلئون به یادگار ماند.

میرزا جعفرخان

میرزا جعفر خان مشیرالدوله فرزند میرزا محمدتقی وزیر تبریز از کارمندان دستگاه سیدالوزراء میرزا عیسی حسینی فراهانی معروف به میرزای بزرگ بود. او پس از اعزام به انگلیس در بخش صنایع نظامی و توپخانه و قلعه‌سازی آموزش دید و پس از بازگشت به ایران توسط عباس میرزا به لقب «مهندس باشی» مفتخر و فرماندهی یکی از واحدهای نظامی به او واگذار شد.

جعفر خان در زمان محمد شاه لقب «مشیرالدوله» را هم از آنِ خود کرد و به عنوان سفیر ایران در کشور عثمانی - ترکیه - منصوب شد. او اختلافات ایران و عثمانی را با امضای قراردادهایی کاهش داد. جعفر خان در سال ۱۲۳۷ در زمان ناصرالدین شاه سفیر ایران در انگلیس شد پس از آن، تولیت آستان قدس رضوی را تا پایان عمر بر عهده گرفت.

میرزا محمد خان

میرزا محمد خان چخماق‌ساز پس از بازگشت به ایران به ریاست کارخانه اسلحه‌سازی رسید و عنوان محمدعلی خان «قورخانه‌چی باشی» را کسب کرد.

میرزا جعفر

میرزا جعفر برای آموختن شیمی و طب به انگلیس فرستاده شد.

دوره سوم

در سالهای سلطنت محمد شاه قاجار بر ایران گروه سوم از محصلان ایرانی به سرپرستی حسین خان نظام‌الدوله معروف به آجودان‌باشی به اروپا اعزام شدند.

هدف مسافرت آجودان‌باشی به اروپا ماموریت سیاسی و برای حل اختلاف دولت ایران با دول انگلیس و فرانسه بود. هیات همراه آجودان‌باشی ۱۷ نفر بود که پنج نفر برای آموزش نظامی در فرانسه انتخاب شدند.

میرزا فتاح خان گرم‌رودی در کتاب سفرنامه اش نوشت: «پنج نفر در فرانسه به آموختن علوم نظامی مشغول شدند که عبارت بودند از محمدحسن خان برادرزاده آجودان‌باشی، میرزا عبدالرحیم بیک یاور برادرزاده میرزا فتاح خان، ‌عزیز خان و برادرزاده دیگر میرزا فتاح. آنان در تاریخ ۲۸ شهریور ۱۲۱۸ از شهر لیون فرانسه به طرف بندر مارسی فرانسه رفتند و با کشتی به سوی استانبول حرکت کردند که به ایران بیایند.»

دوران امیرکبیر

پس از عباس میرزا، میرزا محمدتقی‌خان فراهانی ملقب به امیرکبیر اعزام محصلان متقاضی تحصیل در دانشگاه‌های اروپایی را با شیوه‌ای جدید ادامه داد. او با بنا کردن مدرسه دارالفنون در سال ۱۲۳۰ استادان اروپایی را به ایران آورد و استخدام کرد. اغلب استادانی که امیرکبیر استخدام کرد از بلژیک که منافع سیاسی و اقتصادی کمتری در ایران داشت، انتخاب شدند. با آغاز به کار مدرسه دارالفنون دیگر نیاز نبود همچون گذشته محصلان مجبور به سفر به کشورهای اروپایی شوند.

فارغ التحصیلان مقطع دبیرستان در مدرسه دارالفنون، اجازه داشتند برای کسب تحصیلات عالیه به خارج سفر کنند. هفت سال پس از فعالیت دارالفنون، اولین دوره دانش‌آموختگان این مدرسه به همراه دیگر محصلان اعزامی از دستگاههای حکومتی در سال ۱۲۳۷ در قالب یک گروه ۴۲ نفره به فرانسه اعزام شدند.

توقف اعزام دانشجو

روند اعزام دانشجو به اروپا ۱۰ سال پس از شروع دوره ۴۸ ساله پادشاهی ناصرالدین شاه یعنی از سال ۱۲۳۷ تا دو سال بعد از به قدرت رسیدن احمد شاه قاجار یعنی در سال ۱۲۹۰ به دلایل نامشخصی کند و متوقف شد. در طول توقف ۵۳ ساله اعزام دانشجو به اروپا، افرادی که خود توانایی مالی داشتند، فرزندانشان را برای تحصیل راهی اروپا کردند.

پهلوی‌ها

روند کند اعزام دانشجو به اروپا پس از دوران نهضت مشروطه متوقف شد. با روی کار آمدن رضا شاه پهلوی در سال ۱۳۰۴ این روند از نظر کمی و کیفی سرعت بیشتری گرفت حتی با تصویب قانون اعزام محصلان به اروپا در ششمین دوره مجلس شورای ملی در خرداد سال ۱۳۰۷ سامان و داوم بهتری گرفت.

بر اساس تصمیم وزارت معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه در سال سوم سلطنت رضا شاه در ایران که مصادف با سال ۱۳۰۷ بود، این وزارتخانه از این سال تا سال ۱۳۱۰ بالغ بر ۳۹۱ محصل را به اروپا اعزام کرد. علاوه بر وزارت معارف حدود ۱۰۰ نفر نیز توسط سایر موسسات دولتی به اروپا اعزام شدند.

تعداد کل محصلانی که به صورت غیردولتی و با هزینه شخصی به اروپا اعزام شدند نیز ۱۱۶۵ نفر بود.

با سر رسید قانون اعزام محصلان به اروپا در سال ۱۳۱۳، وزارت معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه، شاگردان اول و دوم دانشکده‌های دانشگاه تهران و دیگر مدارس عالی را برای اعزام به خارج در اولویت قرار داد که این روند تا نزدیکی پیروزی انقلاب اسلامی با تغییراتی ادامه یافت.

البته در این مدت هر یک از وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی و دانشگاه‌ها، جدا از روند عمومی وزارت معارف، از بودجه عمومی دولت برای اعزام دانشجو به خارج، استفاده کردند

آخرین اصلاحیه قانونی برای اعزام دانشجو به خارج در سال ۱۳۳۹ انجام شد. بر اساس این اصلاحیه به جز دانشجویان رتبه اول هر یک از رشته‌های دانشگاهی که با هزینه وزارت علوم اعزام می‌شدند، برای کسانی که تمایل داشتند با هزینه شخصی به اروپا اعزام شوند، شرط گذاشته شد. این سیاست‌ها، موجب شد عمده اعزامی‌ها به کشورهای اروپایی از طبقه مرفه که توانایی پرداخت هزینه‌های تحصیل فرزندانشان را داشتند، انجام شود.

اعزام دانشجو به این شیوه موجب افزایش کمی تعداد دانشجویان ایرانی در کشورهای اروپایی شد طوری که در سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۲ حدود ۳۰ هزار محصل ایرانی برای تحصیل به دانشگاههای اروپایی اعزام شدند.

روند اعزام دانشجو به خارج تا سال‌های آخر عمر محمدرضا شاه پهلوی نیز ادامه یافت و از مرز ۱۰۰ هزار نفر گذشت.

سرشناس‌ترین‌ها

۱۱ نفر از شاخص‌ترین محصلان اعزامی به اروپا، مشخصا کشور فرانسه مشتمل بر مهدی بازرگان، عبدالله ریاضی، سید علی شایگان، مهدی آذر، کریم سنجابی، سید احمد رضوی طباطبایی، محمدعلی ملکی یزدی، رضا رادمنش، خلیل ملکی، لطفعلی صورتگر و غلامعلی فریور بودند که همگی با مدرک دکتری از دانشگاه‌های این کشور فارغ‌التحصیل شدند و به ایران برگشتند و در بخش‌های مختلف اقتصادی، قضایی، حقوقی، پزشکی، سیاسی، روزنامه‌نگاری، ادبی و دانشگاهی منشاء تحولات عمیقی در ایران شدند.

مهدی بازرگان

نخست‌وزیر دولت موقت و یک دوره نماینده مجلس شورای اسلامی، عضو جبهه ملی دوم. سیاستمدار، از مؤسسان حزب نهضت آزادی ایران، استاد دانشگاه، پژوهشگر قرآن.

او اولین دانشیار دانشگاه تهران بود و مدتی بعد استاد و به مدت شش سال رییس دانشکده فنی دانشگاه تهران شد همچنین مبتکر و بنیانگذار اولین نهاد ارتقای اجتماعی به نام مکتب «متاع» بود.

عبدالله ریاضی

مدرس دانشگاه، ریاضی‌دان و سیاست‌مدار ایرانی بود. او در دوره‌های ۲۱، ۲۲، ۲۳ و ۲۴ مجلس شورای ملی عضو این مجلس بود و طی سالهای ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷ ریاست این مجلس را برعهده داشت.

اوی از سال ۱۳۱۴ تدریس در دانشگاه تهران را آغاز کرد و از ۱۳۲۵ تا ۱۳۴۲ ریاست دانشکده فنی دانشگاه تهران را برعهده داشت. ریاضی پس از انقلاب ۱۳۵۷ دستگیر شد و با محکوم شدن در دادگاه انقلاب اسلامی در فروردین ۱۳۵۸ با حکم حجت‌الاسلام صادق خلخالی اعدام شد.

سید علی شایگان

از رهبران سیاسی طراز اول ایران، از بنیانگذاران نهضت مقاومت ملی بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، از بنیان‌گذاران لایحه‌های دیوان قضایی بین‌الملل، روزنامه‌نگار و حقوقدان، فارغ‌التحصیل رشته دکترای دانشکده حقوق دانشگاه پاریس، دانشیار دانشکده حقوق دانشگاه تهران، از نخستین استادان رشته حقوق مدنی در دوره دکترای حقوق در دانشگاه تهران، مستشار حقوقی وزارت دارایی و نویسنده کتاب «حقوق مدنی» بود.

مهدی آذر

پایه‌گذار رشته طب داخلی در ایران، وزیر فرهنگ دولت دکتر محمد مصدق، وزیر امور خارجه دولت موقت دکتر مهدی بازرگان و نماینده مجلس شورای ملی بود.

کریم سنجابی

وزیر فرهنگ دولت محمد مصدق، وزیر خارجه ایران در دولت مهدی بازرگان، نایب رییس هفدهمین دولت مجلس شورای ملی و استاد دانشگاه تهران، سیاستمدار، استاد حقوق و از رهبران جبهه ملی ایران و حزب ایران بود.

سید احمد رضوی طباطبایی

وزیر بهداری دولت دکتر محمد مصدق، از پیشگامان مبارزه با مرض مالاریا در ایران و استاد دانشگاه تهران بود.

محمدعلی ملکی یزدی

نماینده شهرستان لاهیجان و لنگرود در مجلس شورای ملی و رییس فراکسیون پارلمانی حزب توده ایران در چهاردهمین دوره مجلس شورای ملی بود.

رضا رادمنش

از رهبران جنبش کمونیستی ایران و از نخستین دانش‌آموختگان ایرانی در رشته فیزیک مدرن و مدرس رشته فیزیک در دانشگاه لایپزیگ و آکادمی علوم آلمان شرقی بود.

خلیل ملکی

از تئوریسین‌ها و سیاستمداران عصر پهلویِ پسر، از بنیانگذاران جبهه ملی اول، نقش موثری در ملی شدن صنعت نفت ایران داشت و از حامیان دکتر محمد مصدق تا قبل از کودتای سیاسی – نظامی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ اما بعد از آن در برابر این حادثه تلخ سیاسی سکوت کرد.

لطفعلی صورتگر

استاد دانشگاه کلمبیای آمریکا، رییس دانشگاه شیراز، عضو فرهنگستان ایران، استاد دانشگاه، شاعر، نویسنده و مترجم، مدیر مجله آموزش و پرورش بود.

غلامعلی فریور

عضو هیات علمی دانشکده فنی دانشگاه تهران، کارمند وزارتخانه پیشه، هنر و بازرگانی، رییس سازمان برق تهران، رییس کل معادن کشور، نماینده خریدهای خارجی ایران از کشور سوییس، از پایه‌گذاران حزب ایران، نماینده مجلس شورای ملی، نماینده تجاری ایران به آلمان غربی در دولت دوم دکتر محمد مصدق از سرشناس‌ترین دانشجویان دانشگاه تهران بود.

بسیاری از محصلان این گروهِ ۱۱۰ نفره تحصیلات خود در فرانسه را تا مقطع دکترا ادامه دادند و در سال‌های ۱۳۱۲ و ۱۳۱۳ به ایران برگشتند.

قانون اعزام ۱۳۰۷

قانون اعزام محصلان به اروپا مشتمل بر شش ماده و چهار تبصره در اول خرداد ۱۳۰۷ به شرح زیر به امضای حسین پیرنیا، ‌رییس مجلس شورای ملی رسید.

‌ماده اول - دولت مکلف است اعتبارات ذیل را برای اعزام شاگرد به خارجه اعم از مرکز و ولایات جهت تکمیل تحصیلات در علوم و فنونی که ازطرف دولت معین خواهد شد در بودجه سنوات ذیل منظور دارد از عده محصلین اعزامی بایستی همه‌ساله لااقل صدی سی و پنج برای تحصیل فن تعلیم و تربیت اعزام شوند.

‌سال ۱۳۰۷: یکصد هزار تومان. ‌سال ۱۳۰۸:‌ دویست هزار تومان. ‌سال ۱۳۰۹: سیصد هزار تومان. ‌سال ۱۳۱۰: چهارصد هزار تومان. ‌سال ۱۳۱۱: پانصد هزار تومان و ‌سال ۱۳۱۲ و سنوات بعد ششصد هزار تومان.

‌تبصره ـ اعتباراتی که به موجب قوانین مخصوصه اختصاص به اعزام محصلان به خارجه دارد و همچنین اعتباراتی که در بودجه ۱۳۰۷‌وزارتخانه‌ها تخصیص به این نوع خرج داده شده باید در آتیه محفوظ بماند و اعتبارات مذکور در این ماده علاوه بر اعتبارات فوق‌الذکر خواهد بود.

‌ماده دوم ـ محصلان اعزامی باید واجد شرایط ذیل باشند:

الف ـ تابعیت ایران و ایرانی بودن.

ب ـ دادن امتحان مطابق پرگرام مسابقه که از طرف وزارت معارف تهیه خواهد شد و نباید کمتر از پرگرام مدارس متوسطه باشد. دارندگان‌ تصدیقنامه مدارس عالیه یا متوسطه یا فنی با تساوی سایر شرایط مسابقه حق‌تقدم خواهند داشت.

ج ـ تقبل این که در ممالک و در شعب علمی که از طرف دولت معین خواهد شد تحصیل کرده و پس از فراغ از تحصیل و اخذ دیپلم ظرف مدتی ‌را که در خارج به خرج دولت تحصیل کرده‌اند در شعبه تحصیلات خود به دولت خدمت نمایند.

‌تبصره ـ اعلان مسابقه محصلین دو ماه قبل از موقع آن در تمام مملکت منتشر می‌شود.

‌ماده سوم ـ دولت مکلف است کلیه کسانی را که بر طبق این قانون فارغ‌التحصیل می‌شوند در شعبی که مربوط به تحصیلات آنها است، مصدر خدمت نماید و چنانچه از تاریخ مراجعت به ایران تا مدت شش ماه خدمتی به آنها رجوع نگردید، می‌توانند برای خود شغل دیگری تدارک نمایند ولی هرگاه بعدا تا مدت چهار سال استخدام آنها مورد احتیاج دولت واقع شد به آنها اخطار می‌شود و پس از سه ماه از تاریخ اخطار باید حاضر خدمت شوند دراین صورت اگر بلافاصله خدمتی ارجاع نگردید دولت مکلف است مادام که خدمتی رجوع نکرده حقوق رتبه آنها را پرداخت نماید.

‌تبصره ـ مواد ۶۷ و ۷۳ قانون استخدام کشوری شامل حال محصلان مذکور نخواهد بود و دولت می‌تواند محصلان مزبور و همچنین کلیه کسانی را ‌که از مدارس عالیه فارغ‌التحصیل شده و به اخذ دیپلم (از درجه لیسانس به بالا) نائل آمده‌اند بدون طی خدمت ابتدایی با رتبه سه اداری به خدمت‌ بپذیرد و تا رتبه ۶ اداری آنها را پس از توقف دو سال در یک رتبه به رتبه بالاتر ارتقاء بدهد.

اصلاحیه: به موجب قانون ۲۱ آذر ماه ۱۳۰۸ دارندگان دیپلم لیسانس مدرسه دارالمعلمین عالی با رتبه چهار اداری به خدمت پذیرفته می‌شوند.

‌ماده چهارم ـ وزارت معارف مکلف است محصلان اعزامی را در تحت مواظبت و مراقبت سرپرست‌های مخصوص قرار دهد و حقوق سرپرست‌ها و مخارج و مصارفی که به جهت این کار پیدا می‌شود از اعتبارات مذکوره در ماده اول این قانون تأمین خواهد شد ولی میزان آن علی‌ایحال در سه سال‌اول سالیانه از دوازده هزار تومان و بعدها از ۲۴ هزار تومان نباید تجاوز کند.

‌تبصره ـ سرپرست‌های اعزامی مکلفند نسبت به محصلان ایرانی که به خرج اولیای خود در محل اقامت آنها مشغول تحصیل می‌باشند با رضایت ‌اولیاء آنها نیز مراقبت و مواظبت کامل نمایند.

‌ماده پنجم ـ کلیه صرفه‌جویی‌هایی از این محل به مصرف همین موضوع خواهد رسید.

‌ماده ششم ـ نظامنامه اجرای این قانون را وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه تهیه کرده و مأمور اجرای آن نیز خواهد بود. ‌این قانون که مشتمل بر شش ماده است در جلسه اول خرداد ماه ۱۳۰۷ شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

بیشتر بخوانید:

• بیانیه سید حسن خمینی درباره حوادث اخیر در کشور

• طبق قانون ، حمله به دانشگاه ها ممنوع است / آقایان رئیسی، محسنی اژه ای و قالیباف! کمک کنید به التیام زخم دانشگاه شریف

۲۱۲۲۰