آیا اعتراضات مردم در ایران بخت احیای برجام را کاهش داده است؟

رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران می‌گوید که ایالات متحده به دنبال تغییر رژیم جمهوری اسلامی نیست بلکه سیاست پشتیبانی از مردمی است که مسالمت‌آمیز اعتراض می‌کنند زیرا می‌خواهند مجبور به روسری سر کردن نباشند و زندگی عادی داشته باشند ولی با این حال با یک نظام سرکوبگر مواجه هستند. 

با وجود گذشت بیش از ۲۰ روز از زمان آغاز اعتراضات در شهرهای مختلف ایران، مقام‌های آمریکایی و اروپایی همچنان موضع سختی در قبال جمهوری اسلامی نگرفته‌اند و با وجود تلاش‌های بین‌المللی از سوی ایرانیان برای آنکه سرکوب خشونت‌آمیز دستگاه‌های امنیتی جمهوری اسلامی به اعمال فشار دولت‌های غربی علیه حاکمان در تهران تبدیل شود، همچنان تغییر اساسی در این زمینه دیده نمی‌شود و موضوع احیای احتمالی توافق هسته‌ای روی میز کشورهای حاضر در این گفتگوها دیده می‌شود. 

نگاه آمریکا به مذاکرات و احیای برجام چیست؟

آقای مالی دقیقا یک هفته قبل، شنبه ۸ مهر ماه در یک گفتگوی رادیویی به صراحت اعلام کرده بود که تناقضی میان احیای برجام و حمایت از معترضان ایرانی وجود ندارد. این دیپلمات آمریکایی در توضیح این مسئله می‌گوید: «هدف ما افزایش بی‌ثباتی و یا تغییر رژیم در ایران نیست. اما ما از تظاهرکنندگان ایرانی به دلیل اعتقاد ایالات متحده به حق مردم برای برخورداری از آزادی‌های بنیادین حمایت می‌کنیم.» مالی در ادامه با صراحت بیشتری دلیل انتخاب این راهبرد از سوی آمریکا را توضیح می‌دهد: «کسانی که مخالف احیای برجام و مذاکرات هسته‌ای هستند به ما بگویند راه حل جایگزین آنها چیست؟» به عبارت دیگر دولت ایالات متحده موضوع جلوگیری از عدم دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای را یکی از اصلي‌ترین اولویت‌های خود قرار داده و مسائل دیگر را ذیل این موضوع ارزیابی می‌کند. 

حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر بنیاد علم و سیاست برلین در این خصوص به یورونیوز فارسی می‌گوید: «فشارهای بین‌المللی و همچنین اقداماتی که ایرانیان خارج از کشور در طول اعتراض‌های داخل ایران، انجام داده‌اند مذاکره با جمهوری اسلامی را برای کشورهای غربی دشوارتر کرده است.»

گروهی معتقدند که یک رژیم اقتدارگرای مسلح به سلاح هسته‌ای بسیار خطرناک‌تر از یک نظام خودکامه است که سلاح هسته‌ای نداشته باشد. در نتیجه این گروه بر این باورند که جلوگیری از حصول این امکان از طریق توافق هسته‌ای حتی به نفع معترضان داخل کشور نیز خواهد بود حمیدرضا عزیزی پژوهشگر بنیاد علم و سیاست آلمان

عزیزی در ادامه با اشاره به اینکه دو استدلال اصلی در آمریکا و اروپا در خصوص مذاکرات با ایران مطرح می‌شود، گفت: «استدلال نخست که جنبه بین‌المللی دارد این است که مذاکره و توافق بر سر مسئله هسته‌ای ربطی به امتیاز دادن به یک نظام سرکوبگر و اقتدارگرا ندارد. چرا که برجام منحصرا محدود به بحث هسته‌ای است و برای امنیت اروپا و آمریکا و جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح اتمی باید این توافق حاصل شود.» 

این پژوهشگر روابط بین‌الملل در ادامه و در خصوص استدلال دوم می‌گوید: «بخش دوم به وضعیت حقوق بشر و آزادی‌های سیاسی در ایران مرتبط است. در واقع گروهی معتقدند که یک رژیم اقتدارگرای مسلح به سلاح هسته‌ای بسیار خطرناک‌تر است از یک نظام خودکامه که سلاح هسته‌ای نداشته باشد. به همین خاطر به نفع حتی معترضین در ایران نیز هست که جلوی این امکان گرفته شود.» 

با این حال در هفته‌های اخیر بسیاری از ایرانیان از احتمال احیای توافق هسته‌ای از سوی قدرت‌های غربی ابراز نگرانی کردند و به عنایت به آنچه در خیابان‌های شهرهای مختلف ایران می‌گذرد بسیاری از معترضان در ایران و حامیان آنها در خارج از کشور بر این باورند که احیای برجام می‌تواند اعطای امتیاز به جمهوری اسلامی ارزیابی شود و با آزادسازی منابع مالی ایران، حکومت بتواند همچنان دستگاه سرکوب خود را اداره کند. 

این موضوع و برگزاری تجمعات اعتراضی در شهرهای مختلفی از پایتخت‌های اروپایی و همچنین دیگر نقاط جهان طبیعتا می‌تواند فضا را برای اعطای امتیازات بیشتر از سوی طرف غربی در مذاکرات بسته‌تر کند. به عبارت دیگر همانطور که برخی از تحلیلگران سیاست خارجی در ایران از آن سخن می‌گویند با توجه به افزایش فشارهای داخلی، حالا طرف غربی هم می‌داند که جمهوری اسلامی از عنصر حمایت داخلی در مذاکرات برخوردار نیست و در نتیجه این می‌تواند باعث محدودتر کردن خواسته‌های ایران در پای میز مذاکرات شود. 

• کشمکش‌های پادمانی در وین برای احیای برجام؛ باقری و مورا دیدار کردند
• فرجام برجام؛ رویارویی خواهان و بدخواهان توافق با ایران در آمریکا و اسرائيل تکرار می‌شود

عبدالرسول دیوسالار استاد علوم سیاسی دانشگاه کاتولیکا میلان در این رابطه به یورونیوز فارسی می‌گوید: « به باور من آنچه از سوی کشورهای غربی و آمریکا در خصوص خطر دستیابی ایران به سلاح اتمی گفته می‌شود با آنچه در ارزیابی‌های امنیتی و اطلاعاتی آنها وجود دارد متفاوت است. به عبارت دیگر آمریکا احتمالا می‌داند که دستیابی به سلاح اتمی جایی در دکترین امنیت دفاعی جمهوری اسلامی ندارد و برآورد دستگاه‌های امنیتی جمهوری اسلامی این است که رسیدن به سلاح هسته‌ای می‌تواند خطرات پیرامونی را علیه بقا و امنیت جمهوری اسلامی افزایش دهد.»

این پژوهشگر غیرمقیم در موسسه خاورمیانه در واشنگتن در ادامه می‌گوید: «در نتیجه شرایط فعلی می‌تواند چندان برای آمریکا نامطلوب هم نباشد. چرا که با وجود هشدارهای فراوانی که از ماه‌های قبل در خصوص نزدیک‌شدن زمان گریز هسته‌ای ایران مطرح می‌شد ما شاهدیم که همچنان تغییری در روند برنامه هسته‌ای ایران رخ نداده است. این به این دلیل است که در این موضوع، «تصمیم و اراده رفتن به سمت ساخت تسلیحات» بسیار مهمتر از امکان فنی و تکنیکی است که به عنوان مثال از غنی‌سازی ۶۰ درصد و بالاتر و اینها صحبت می‌شود. در نتیجه آمریکا به این نتیجه رسیده که مرحله بعدی افزایش تنش‌ها از سوی ایران، حرکت به سمت ساخت سلاح هسته‌ای نیست، پس نگرانی اصلی واشنگتن که همان ساخت بمب اتمی از سوی تهران بوده برطرف می‌شود. در چنین شرایطی چرا ایالات متحده باید امتیازات بیشتری به ایران بدهد تا به توافق برسد؟»

تصمیم و اراده رفتن به سمت ساخت تسلیحات بسیار مهمتر از توانایی فنی و تکنیکی است در نتیجه آمریکا به این نتیجه رسیده که مرحله بعدی افزایش تنش‌ها از سوی ایران، حرکت به سمت ساخت سلاح هسته‌ای نیست عبدالرسول دیوسالار پژوهشگر غیرمقیم در موسسه خاورمیانه واشنگتن

این متخصص کنترل تسلیحات و مطالعات امنیتی در ادامه به یورونیوز فارسی می‌گوید: «در نتیجه من فکر می‌کنم شرایط کنونی برای ایالات متحده، ایده‌آل است، چرا که بدون اعطای امتیازی به ایران و برداشتن تحریم‌ها همچنان شاهد کنترل خودخواسته جمهوری اسلامی بر برنامه اتمی‌اش است و در نتیجه ما شاهد تغییر سطحی در این برنامه و یا حرکت به سمت ساخت سلاح از سوی جمهوری اسلامی نیستیم.» 

دیوسالار در خصوص پیش‌بینی خود از رویکرد احتمالی آتی آمریکا در قبال مذاکرات هسته‌ای می‌گوید: «من تصور نمی‌کنم که آمریکایی‌ها از احیای برجام منصرف شده باشند، اما در عین حال بر سر مصالحه بیشتر با جمهوری اسلامی موضع سخت‌تری اتخاذ می‌کنند.»

علاوه بر مسائل فوق باید به این نکته هم توجه کرد که کشورهای غربی موضوع احیای برجام و برنامه هسته‌ای ایران را بیش از همه یک پرونده امنیتی می‌دانند که حل شدن آن می‌تواند یکی از نگرانی‌های امنیتی بالقوه آنها را برطرف کند. به عبارت دیگر با توجه به بحران‌های در هم تنیده‌ای که در حال حاضر جهان به ویژه در روسیه و اوکراین با آن رو به روست ترجیح می‌دهد تا یکی از نگرانی‌های امنیتی در خصوص احتمال اتمی شدن جمهوری اسلامی برطرف شود و مسائل حقوق بشری و آزادی‌های سیاسی در ایران، حتما در مرتبه بعدی اولویت‌گذاری تعریف می‌شوند هرچند نمی‌توان این نکته را در تحلیل در نظر نگرفت که پیش آمدن اعتراضات گسترده در ایران تمام این معادلات را پیچیده‌تر کرده است. 

نگاه ایران به احیای برجام چیست؟

اما یک‌سوی دیگر تحولات مربوط به مذاکرات هسته‌ای به تهران مربوط می‌شود. جایی که مقام‌های ایرانی باید تصمیم بگیرند در شرایط فعلی چه راهبردی را در قبال این پرونده اجرایی کنند. آنچه در اخبار رسمی منتشر شده این است که همچنان گفتگوهایی در جریان است و حسین امیرعبداللهیان، ابراهیم رئيسی و علی باقری در اظهارنظرهای خود نکاتی هم در خصوص انتظارات ایران در توافق احتمالی مطرح می‌کنند. احتمالا یکی از تازه‌ترین موارد مکالمه تلفنی حسین امیرعبداللهیان با جوزپ بورل باشد، جایی که وزیر امور خارجه ایران با یک راهبرد تهدیدآمیز به طرف اروپایی تاکید می‌کند در صورتی که اروپا اقدامی در خصوص اعتراضات ایران انجام دهد، تهران پاسخ متقابلی خواهد داد. 

این رویکرد ایران در واقع از آن جهت قابلیت اجرایی دارد که سرنوشت برجام همچنان در حالت تعلیق است. به عبارت دیگر هنوز مذاکرات به شکست نرسیده و توافقی هم در دسترس نیست اما در عین حال امیدها برای رسیدن به توافق همچنان وجود دارد. در چنین فضایی مقام‌های جمهوری اسلامی از این ابزار تهدید استفاده می‌کنند که موضوع اعتراضات داخلی ایران، به یک اهرم فشار جدید علیه نظام تبدیل نشود. 

• تلاش‌های پشت پرده برای احیای برجام؛ آیا اعتراضات سراسری در ایران بر مذاکرات هسته‌ای سایه افکنده؟
• اتحادیه اروپا: جایی برای مصالحه نمانده؛ پاسخ به پیش‌نویس توافق احیای برجام یا «آری» است یا «نه»

با این حال یکی دیگر از نکاتی که می‌تواند در این تحلیل مد نظر قرار گیرد، نگرانی‌ها از اعمال فشارهای آتی غرب و اتحادیه اروپا بر ایران است. به عبارت دیگر احتمالا مقام‌های جمهوری اسلامی ایران این تصویر را در ذهن دارند که در صورتی که برجام حاصل شود و نگرانی امنیتی از برنامه هسته‌ای و خود جمهوری اسلامی برداشته شود، آن‌وقت اروپا و آمریکا با فراغ بال بیشتری می‌توانند روی موضوعات حقوق بشری دست بگذارند و از معترضان حمایت نمایند. مسئله‌ای که می‌تواند باز هم مایه نگرانی تصمیم‌گیران در تهران به شمار رود؛ چرا که بخشی از حاکمیت عدم ورود و حمایت جدی غرب از معترضان در تهران را نتیجه راهبرد گروگان‌گیری منافع خود می‌دانند؛ به این معنا که وقتی جوزپ بورل در تماس تلفنی خود از برخورد خشونت‌آمیز با معترضان سخن می‌گوید، امیرعبداللهیان هم می‌تواند طرف غربی را تهدید کند که در صورتی که اروپا اقدامی در این زمینه انجام دهد، با پاسخ متناسب ایران رو به رو خواهد شد.

در عین حال اما اکثر مقام‌های جمهوری اسلامی این نگرانی را دارند که اعتراضات داخلی با فشارهای بین‌المللی و تهدید خارجی همراه شود. دیوسالار در این خصوص به یورونیوز می‌گوید: «مقام‌های جمهوری اسلامی این نگرانی را دارند که اعتراضات داخلی با یک تهدید خارجی همزمان شود. به این معنا که همزمان با ادامه اعتراضات داخلی، خطر یک حمله نظامی خارجی تهدیدی است که مقام‌های جمهوری اسلامی تلاش می‌کنند از هم‌راستا شدن و همزمانی آنها جلوگیری کنند. چرا که از نظر آنها احتمال وقوع یک حمله نظامی در شرایطی که ناآرامی‌های داخلی وجود دارد افزایش می‌یابد.» 

مقام‌های جمهوری اسلامی این نگرانی را دارند که تهدیدهای داخلی برآمده از اعتراضات و نگرانی‌های حاصل از حمله نظامی خارجی، همزمان و هم‌راستا شوند و این مسئله‌ای است که آنها تلاش می‌کنند از به هم رسیدن این دو تهدید به یکدیگر جلوگیری کنند. عبدالرسول دیوسالار استاد علوم سیاسی دانشگاه کاتولیکا میلان

این استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل در ادامه می‌گوید: «در نتیجه و با علم به اینکه تجمیع تهدیدات داخلی و خارجی سناریوی خطرناکی خواهد شد، ممکن است جمهوری اسلامی به این نتیجه برسد که نرمش‌هایی را در مذاکرات هسته‌ای نشان دهد.» 

اشاره دیوسالار می‌تواند با تحولاتی که اخیرا در روند مذاکرات هسته‌ای و همچنین برنامه اتمی جمهوری اسلامی رخ داده، قابل درک باشد. در روزهای اخیر و با وجود شدت‌گیری اعتراضات و البته تاکید مقام‌های جمهوری اسلامی در خصوص لزوم پایان دادن به اختلافات بر سر مسائل پادمانی، محمد اسلامی، رئيس سازمان انرژی اتمی ایران روز ۲۸ شهریور اعلام کرد که آژانس قصد دارد پرونده مربوط به مکان‌های ادعایی را ببندد. پس از آن روز ۵ مهر، اسلامی در وین با رافائل گروسی دیدار و ابراز امیدواری کرد که تحریم‌های ایران به زودی برداشته شود. 

همچنین حسین امیرعبداللهیان در گفتگوی تلفنی خود با جوزپ بورل، تاکید کرده بود که با توجه به پیام‌های رد و بدل شده میان طرفین در نیویورک، گفتگوهای رو به پیشرفتی صورت گرفته است. 

در عین حال سناریو دیگری که وجود دارد بهره‌هایی است که جمهوری اسلامی می‌تواند از احیای برجام به دست آورد. آزادسازی منابع مالی و همچنین رفع تحریم‌ها از جمله انگیزه‌هایی هستند که از ابتدا ورود ایران به این گفتگوها وجود داشته و در شرایط کنونی و با توجه به افزایش نارضایتی‌ها می‌تواند شدت گیرد. هرچند بسیاری از معترضان مشکل خود را نه فقط بحث حجاب و نه حتی مسائل اقتصادی که اساس نظام جمهوری اسلامی می‌دانند اما در عین حال نباید این نکته را هم فراموش کرد که مزایای مالی حاصله از رفع تحریم‌ها می‌تواند تا اندازه‌ای ولو اندک از حجم خشم عمومی و اعتراضات بکاهد. 

در صورتی که کنترل اوضاع در داخل تا حد زیادی از دست جمهوری اسلامی خارج شود و سرکوب معترضان نتواند به اعتراضات پایان دهد، ممکن است تهران تصمیم بگیرد برای اینکه فشارها را از خود بردارد و به منابع مالی مسدود شده هم دست یابد، با پذیرش شرایط روی میز، احیای برجام را بپذیرد. حمیدرضا عزیزی پٰژوهشگر بنیاد علم و سیاست آلمان

 حمیدرضا عزیزی در این رابطه به یورونیوز می‌گوید: «در صورتی که کنترل اوضاع در داخل تا حد زیادی از دست جمهوری اسلامی خارج شود و سرکوب معترضان نتواند به اعتراضات پایان دهد، ممکن است تهران تصمیم بگیرد برای اینکه فشارها را از خود بردارد و به منابع مالی مسدود شده هم دست یابد، با پذیرش شرایط روی میز، احیای برجام را بپذیرد. در چنین وضعیتی مقام‌های جمهوری اسلامی تصور می‌کنند که با پول‌پاشی‌ها و حذب حمایت‌های گروهی از اقشار مختلف جامعه، شرایط اعتراضات داخلی را کنترل کنند.» 

به کانال تلگرام یورونیوز فارسی بپیوندید

در مجموع به نظر می‌رسد که اهمیت احیای برجام در شرایط کنونی فعلا برای هیچ‌یک از طرفین کمتر از قبل نشده است. هرچند همچون گذشته موانع جدی بر سر راه این مسیر وجود دارد و مسائلی تازه به موانع پیشین اضافه شده‌اند اما با توجه به مولفه‌های گوناگون، همچنان، احتمالا خواستِ احیای برجام جدی‌ترین گزینه روی میز است.