روزگار دریاچه ارومیه در گذر زمان/"ارومیه" به دلیل تغییر اقلیم خشک نشده

رییس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی با اشاره به روند مطالعات در خصوص وضعیت دریاچه ارومیه از سال ۸۷ تاکنون با طرح این سؤال که چگونه است در ۱۳ هزار سال قبل که دمای کره زمین، وضعیت گرم‌تر از شرایط فعلی را تجربه کرده، این دریاچه خشک نشده است، گفت: وضعیت دریاچه ارومیه اکنون به گونه‌ای است که آنچه به صورت طبیعی در مدت هزاران سال در این منطقه رخ می‌داده، اکنون به وقایع "دهه"‌ای تبدیل شده است.

به گزارش ایسنا، روزگاری گفته می‌شد وسعت آبی دریاچه ارومیه با حدود ۶ هزار کیلومتر مربع در ردیف بیست و پنجمین دریاچه بزرگ دنیا از نظر مساحت است و لقب بزرگترین دریاچهٔ داخلی ایران، بزرگترین دریاچهٔ آب شور در خاورمیانه و ششمین دریاچهٔ بزرگ آب شور دنیا را به یدک می‌کشید.

ولی اکنون این دریاچه روزگار خشکی و برهوت را سپری می‌کند و به گفته رییس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور آنچه به صورت طبیعی در مدت هزاران سال در این حوضه آبریز رخ می‌داده، اکنون تبدیل به وقایع "دهه"‌ای شده است. وی همچنین تاکید می‌کند که اولین خشکسالی عمده دریاچه حدود ۱۳ هزار سال قبل رخ داده است. هر چند که در حاشیه دریاچه در زمان‌های کوتاه‌تر، گاه آثاری از پیشروی و پسروی دریاچه دیده می‌شد، اما فقط حاشیه دریاچه را تحت تاثیر قرار داده بود.

لک، معتقد است این گفته که هر ۵۰۰ سال یک بار ارومیه خشک می‌شود و مجددا پر آب می‌شود، باور اشتباهی است و باید همین فرصت باقی‌مانده برای احیای این دریاچه را دریابیم.

آغاز احوالپرسی از دریاچه ارومیه با مطالعات وخامت حال مهارلو

دکتر راضیه لک، دانشیار پژوهشکده علوم‌زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به بیش از یک دهه سابقه مطالعه و پایش دریاچه ارومیه در موضوعات مختلف شیمی شورابه، رسوب‌شناسی، مطالعه کانی‌های تبخیری و همچنین بررسی‌های چند هزار ساله اقلیم و جغرافیای دریاچه گفت: از سال ۸۶ که تراز آب دریاچه ارومیه با روند کاهش غیرعادی مواجه شد، پژوهشکده علوم زمین و دفتر زمین‎‌شناسی دریایی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با حضور پژوهشگران آذری چون دکتر "علی محمدی" و دکتر "جواد درویشی" اقدام به تعریف و اجرایی‌سازی پروژه تحقیقاتی باعنوان "آسیب‌شناسی علل کاهش سطح آب دریاچه ارومیه" کرد که مورد حمایت‌های لجستیک مراکز سازمان زمین‌شناسی در تبریز و ارومیه قرار گرفت.

وی دلیل اجرای این پروژه تحقیقاتی را وجود دانش کافی برای مطالعات در خصوص دریاچه‌های شور در کشور عنوان کرد و یادآور شد: رساله دکترای من در خصوص دریاچه شور "مهارلو"  بود. این دریاچه در برهه‌ای از زمان، خشک (۱۳۸۰) و مجددا آبگیری شد (۱۳۸۴) و هم اکنون تقریبا خشک شده است. بر اساس تجاربی که از این مطالعات به دست آمد، اقدام به اجرای طرح مطالعاتی کاربردی بر روی دریاچه ارومیه کردیم.

لک ادامه داد: با اجرای طرح مطالعاتی بر روی دریاچه مهارلو دانش عملیات میدانی و نمونه‌برداری در محیط های رسوبی فوق اشباع، نحوه پایش، مغزه گیری، چگونگی بازسازی گذشته و اینکه آیا اثرات اقلیمی بر خشک شدن دریاچه مؤثر بوده یا دخالت انسان دلیل اصلی مشکل زیست محیطی بوده است، حاصل شد و پس از آن مطالعات بر روی دریاچه ارومیه را با دیگر محققان آغاز کردم.

رییس انجمن کواترنری ایران، اولین اقدام برای مطالعه بر روی دریاچه ارومیه را تشکیل تیم‌های مختلف تحقیقاتی دانست و اظهار کرد: در آغاز این مطالعات، تراز دریاچه بسیار پایین بود، به گونه‌ای که نمی‌توانستیم با استفاده از قایق دستگاه‌های حفاری دریایی را به نقاط مورد نظر منتقل کنیم؛ از این رو با دشواری زیاد توانستیم از حاشیه تا بخش‌هایی از داخل دریاچه با استفاده از دستگاه‌های مغزه‌گیری، مغزه‌هایی به عمق ۱۱ متر را در اختیار داشته باشیم. با توجه به نرخ رسوبگذاری تقریبی نیم میلی متر در سال، حدود ۱۳ هزار سال گذشته دریاچه بازسازی و مدل‌سازی شد.

لک با بیان اینکه مغزه گیری از این دریاچه در طی سال‌های ۱۳۸۷ و ۸۸ انجام شد، ادامه داد: در این بررسی‌ها ما هیچ شواهدی مبنی بر خشک شدن دریاچه تا ۱۳ هزار سال قبل مشاهده نکردیم. یعنی اولین خشکسالی عمده دریاچه حدود ۱۳ هزار سال قبل رخ داده است. هر چند که در حاشیه دریاچه در زمان‌های کوتاه‌تر، گاه آثاری از پیشروی و پسروی دریاچه دیده می‌شد، اما فقط حاشیه دریاچه را تحت تاثیر قرار داده بود.

لک با بیان اینکه تمامی رسوباتی که از طریق مغزه‌گیری از دریاچه ارومیه دریافت کردیم، از نوع "دریاچه‌ای" بوده است، گفت: مشاهده چنین نتیجه‌ای بسیار شگفت‌آور بود؛ چرا که این سؤال مطرح می‌شود که چگونه است که در ۱۳ هزار سال قبل که دمای کره زمین، وضعیت گرم‌تر از شرایط فعلی را تجربه کرده، اما خشک نشده بود.

ارومیه در دوره‌های یخچالی و بین یخچالی

رییس پژوهشکده علوم زمین با اشاره به ویژگی‌های دوره یخچالی، خاطرنشان کرد: در این دوره‌ها، آب سطح کره زمین به صورت یخ در یخچال‌ها متمرکز می‌شد و در نتیجه یخچال‌ها توسعه یافتند و به دلیل کاهش بارش‌ها و رطوبت هوا، سطح دریاچه‌های دنیا و از جمله دریاچه ارومیه کاهش یافت و خشک شد.

وی اضافه کرد: ولی وقتی وارد دوره‌های بین یخچالی شدیم و اقلیم شروع به گرم شدن کرد و یخچال‌ها ذوب شدند، سطح آب اقیانوس‌ها و دریاها افزایش یافت و با افزایش رطوبت هوا، دریاچه ارومیه مجددا آبگیری شد. رسوبات متعلق به زمان‌های خشک از نوع قاره‌ای و زمان‌های مرطوب از نوع دریاچه‌ای است. همه این تغییرات و تحولات حوضه رسوبی در بازه‌های زمانی چند هزار ساله و چند صد ساله است.

آغاز راهی بی‌انتها برای اثبات یافته‌ها

رییس انجمن کواترنری ایران، گام بعدی را ارائه یافته‌هایی در خصوص دلایل خشک شدن ارومیه به مسؤولان دانست و یادآور شد: ما باید برای مسؤولان ثابت می‌کردیم که دریاچه ارومیه بر اثر تغییر اقلیم خشک نشده، بلکه بر اساس عوامل دیگر بوده است؛ از این رو در سال‌ ۸۹ به وزارت نیرو مراجعه کردیم و بر اساس اسنادی که ارائه دادیم، اعلام کردیم که دریاچه ارومیه در ۱۳ هزار سال قبل هرگز خشک نشده بود.

لک ادامه داد: در این میان در کنفرانس‌ها اعلام می‌شد که به دلیل مدیریت نادرست منابع و مصارف آب و نادیده گرفتن نقش آب‌های زیرزمینی علاوه بر آب‌های سطحی در تغذیه دریاچه، وضعیت به این صورت درآمده است. در واقع آنچه به صورت طبیعی در مدت هزاران سال رخ می‌داده است، اکنون تبدیل به وقایع "دهه"‌ای شده است.

عضو کمیته علمی مخاطرات زمین‌شناختی یونسکو، دلیل کاهش دوره خشک شدن دریاچه ارومیه را ناشی از افزایش جمعیت در پیرامون این دریاچه، توسعه کشاورزی، افزایش تقاضا برای آب و سوء مدیریت منابع آب حوضه آبریز دانست و اضافه کرد: "رودهای حوضه آبریز ارومیه"،"چشمه‌ها" و "بارش مستقیم" ۳ منبع اصلی تامین کننده آب دریاچه ارومیه است و علاوه بر کاهش محسوس دبی آب‌های وارده به دریاچه، با افت شدید تراز آب چاه‌ها یا آبخوان‌های ساحلی، چشمه‌هایی که قبلا فعال بوده‌اند و با دبی بالا، آب را به دریاچه منتقل می‌کردند، بسیار ضعیف و ناچیز شدند و در واقع آبخوان‌ها فشار هیدرولیک لازم برای تغذیه آب را نداشتند. البته نباید فراموش کرد که میانگذر "شهید کلانتری" نیز بر افزایش نرخ رسوبگذاری و سرعت بخشیدن در روند خشک شدن دریاچه، مؤثر بوده است که در فرصت‌های بعدی دلایل آن ارائه خواهد شد.

لک یادآور شد: ما مستندات علمی لازم مبنی بر اهمیت نقش عوامل انسانی نسبت به عوامل طبیعی را به مسؤولان اعلام کردیم، ولی توجه جدی نسبت به این یافته‌ها صورت نگرفت، تا اینکه در تابستان سال ۹۲ توانستیم صحبت نادرست برخی کارشناسان به رییس‌جمهور وقت در سفرش به ارومیه مبنی بر آنکه "هر ۵۰۰ سال یک بار ارومیه خشک می‌شود و مجددا پر آب می‌شود، از این رو روند خشک‌شدن ارومیه نگران کننده نیست" را با ارائه مستندات علمی از اذهان خارج کنیم.

این محقق حوزه زمین‌شناسی دریایی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، افزود: ما در این زمان در ارومیه حضور داشتیم و درخواست دادیم که در جلسه هیات وزیران حاضر شویم.

رئیس انجمن کواترنری ایران یادآور شد: در جلسه شورای اداری استان آذربایجان غربی در تابستان ۹۲، ایده ایجاد ستاد احیای دریاچه شکل گرفت و از آنجایی که صدور این مصوبه در انتهای دولت بود، در دوران ریاست‌جمهوری "روحانی" ساختار تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه شکل گرفت.

لک خاطر نشان کرد: بر این اساس فراخوانی صادر و از محققان مختلف خواسته شده بود که ایده‌های خود را پیرامون دریاچه ارومیه در کنفرانس یا نشست تخصصی در مهرماه سال ۹۲، در دانشگاه تهران به صورت بسیار کوتاه ارائه کنند و من نیز دستاوردهای مربوط به ۵ سال تحقیقات خود و همکاران را ارائه دادم که مورد توجه و پذیرش قرار گرفت.

وی اعلام کرد: پس از شکل‌گیری ستاد احیای دریاچه ارومیه در دانشگاه صنعتی شریف، موارد مرتبط با زمین‌شناسی و شیمی دریاچه در جلسات تخصصی در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با مسئولیت من به صورت فشرده تشکیل و در نهایت گزارشی کامل از کمیته زمین‌شناسی، تدوین و تحویل ستاد احیا شد.

هشدارهایی که مورد بی‌مهری قرار گرفت

در سال‌های۹۰ تا ۹۲، پس از چندین سال پایش، هشدارهایی به مسؤولین وقت داده شد و اعلام کردیم اگر الان برای ارومیه فکری نشود و اجازه ورود آب شیرین به آن داده نشود و میزان شوری آب از ۳۵۰ گرم بر لیتر بگذرد، دریاچه تبدیل به پلایا خواهد شد؛ چون رسوب نمک (هالیت) آغاز و در بستر دریاچه کفه نمکی ایجاد می‌شود، ترسیب نمک سرعت بسیار بالایی دارد و توپوگرافی بستر را نسبتا مسطح و سطح تبخیر را افزایش می‌دهد و در آن صورت شرایط را برای احیا بسیار دشوار و تقریبا ناممکن خواهد کرد؛ چرا که نسبت به حجم شورابه دریاچه، تبخیر افزایش خواهد یافت.

عضو کمیته علمی مخاطرات زمین شناختی یونسکو، افزود: اعلام این هشدارها بر اساس تجربه‌ام در مطالعات دریاچه مهارلو بوده است. این دریاچه در سال ۸۰ خشک، در سال ۸۱ نیمه خشک و در سال ۸۴ مجددا پرآب شد، اما متاسفانه به دلیل کاهش محسوس عمق دریاچه و توپوگرافی نسبتا هموار آن، تبخیر زیاد و بالانس منفی بارش- تبخیر سال‌های بعد، مجالی برای چهره زیبای دریاچه‌ای به آن نداد.

این محقق با بیان اینکه در سال ۸۴ "مهارلو" آنقدر آب دریافت کرده بود که جاده‌های خاکی روستایی اطراف آن را آب فراگرفت که موجب خوشحالی مردم شیراز شد و تصور بر این بود که این دریاچه نجات یافته است، خاطرنشان کرد: ولی من می‌دانستم که این آب ماندگار نیست؛ چرا که رسوبات کربناته، سولفاته و نهایتا کلروره، کف دریاچه مهارلو را پر کرده و آن را تبدیل به کفه نمکی کرده است.

لک ادامه داد: در آن زمان (سال ۹۴) ما اعلام کردیم که دریاچه ارومیه تبدیل به پلایا شده است. زمانی که می‌گوییم دریاچه ارومیه، "پلایا"‌شده، به این معنی است که وقتی آب دریاچه کاهش می‌یابد، رسوبات و املاح محلول در آب شورابه که شامل املاح "کربناته"، "سولفاته" و "کلرو" می‌شود، شروع به ترسیب می‌کنند و روند ترسیب آن به این صورت است که ابتدا کربنات کلسیم و بعد از آن سولفات رسوب و بعد از این مرحله چون میزان کلرو به بیش از ۳۵۰ گرم در لیتر می‌رسد، شروع به ترسیب نمک می‌کند.

به گفته عضو کمیته علمی مخاطرات زمین‌شناختی یونسکو، در چنین دریاچه‌هایی سرعت رسوبگذاری متاثر از حجم آب تبخیر شده است، چون رسوبات آواری که از قاره وارد حوضه می‌شود، نقش بسیار اندکی می‌یابند. سرعت رسوبگذاری نمک قابل قیاس با سرعت رسوبگذاری رسوبات طبیعی نیست.

لک تاکید کرد: ما رسوبات دریاچه ارومیه را سن‌سنجی و نرخ رسوبگذاری آن را استخراج و مشاهده کردیم که به طور طبیعی نرخ رسوبات این دریاچه بین ۳ دهم میلی‌متر بر سال تا ۷ دهم میلی‌متر بر سال است. در گذشته نیز قبل از همه این مطالعات، مصطفی شهرابی از کارشناسان سازمان زمین شناسی با همکاری دانشگاه  ETH زوریخ در سال ۱۹۸۷ مطالعات گسترده‌ای را در دریاچه ارومیه انجام دادند و در مقالات منتشر شده آنها، نیز میانگین نرخ رسوبگذاری این دریاچه نیم میلی‌متر بر سال اعلام شده بود. اما مطالعات اخیر ما نرخ رسوبگذاری نمک را تا ۴۶۶ بار بیشتر از نرخ میانگین قبل از بحران اخیر دریاچه، نشان داد.

ارومیه بعد از بارش‌های خوب بهار سال ۹۸

وی با تاکید بر اینکه هم اکنون ما باید راه علاج بخشی برای محیط پلایایی ارومیه داشته باشیم، یادآور شد: نتایج تحقیقات ما بر روی روند تکامل شورابه ارومیه نشان داد که ورود تدریجی و نه ناگهانی آب به این حوضه، برای احیای دریاچه راهکاری مناسب نیست، چون موجب تبخیر آب خواهد شد و اگر می‌توانستیم چند برابر بیش از حقابه محاسبه شده برای دریاچه ارومیه (که حدود ۳ میلیارد متر مکعب درسال است) را وارد دریاچه کنیم و کل نمک‌های بستر را حل و شوری را به کمتر از ۳۵۰ گرم بر لیتر برسانیم، می‌توانستیم علاوه بر آبی که تبخیر می‌شود، دریاچه را به شرایط احیا نزدیک کنیم، اما از آنجایی که چنین منابع آبی در حوضه آبریز وجود ندارد، ناچارا آب باید آرام آرام وارد دریاچه شود و در نتیجه آب در توپوگرافی هموار بستر دریاچه، پخش و وارد فاز تبخیر می‌شود. ما بهار ۹۸ مجددا وضعیت دریاچه را پس از سیلاب‌ها پایش و نمونه‌برداری کردیم و پس از ترسیم نقشه هیدروگرافی کل دریاچه، حجم آب دریاچه را محاسبه کردیم و از نزدیک شاهد همه تغییرات آن بودیم.

ورود حجم زیاد آب شیرین بویژه پس از لایروبی رودخانه‌های بخش جنوبی دریاچه و رسیدن آب به پیکره اصلی آن، سبب انحلال بخشی از نمک، افزایش نسبی عمق (تا ۳ متر)، افزایش حجم آب (حدود ۴ میلیارد متر مکعب)، گسترش وسعت دریاچه شد و ما همان موقع با قایق کلیه نواحی دریاچه را مورد ارزیابی قرار دادیم و نمونه ‌گیری کامل را از دریاچه انجام دادیم، چون می‌دانستیم این آب ماندگار نخواهد بود و با کاهش میزان بارش‌ها، حتی حفظ وضع موجود بسیار دشوار و همان آبی که وارد دریاچه شده بود، وارد فاز تبخیر می‌شد.

انتهای بخش اول