کتاب «مراکز علمی و مؤسسات آموزشی شیعه» منتشر شد

به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «مراکز علمی و مؤسسات آموزشی شیعه (در ایران و عراق تا پایان قرن پنجم هجری)» اثر قدرت الله گراوند است که به همت پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تهیه و به همت نشر این پژوهشگاه در ۳۵۸ صفحه منتشر شد.

شناخت تاریخ تعلیم و تربیت شیعه امامیه از موضوعاتی است که به دلیل شناخت بیشتر مراکز علمی و مؤسسات آموزش شیعیان اثنی عشری و چگونگی فعالیت علمی و آموزشی پیروان این مذهب که همواره در زمان و مکان مورد نظر پژوهش در محدودیت بوده اند، اهمیت بسزایی دارد.

پژوهش حاضر با نگاهی به چگونگی نفوذ و گسترش تشیع در مناطق گوناگون و عوامل مؤثر بر آنها، فعالیت‌های آموزشی، مؤسسات و مراکز علمی شیعیان را بررسی کرده است.

نویسنده ضمن تبیین جایگاه تشیع در مناطق مختلف ایران و عراق، مراکز علمی و مؤسسات آموزشی و پژوهشی این مناطق را شناسایی کرده و نقش عالمان، دانشمندان، حاکمان، وزیران و امیران شیعه را در این توسعه علمی تبین کرده است.

این پژوهش به فعالیت‌های علمی شیعیان امامیه از آغاز تا پایان قرن پنجم هجری می‌پردازد و گسترده علمی این پژوهش، ایران و عراق است.

در این پژوهش از شیعه اثنی عشریه با اصطلاح «امامیه» نیز یاد می‌شود و منظور از امامیه در این پژوهش آن گروه از شیعیانی هستند که از خط امامت جدا نشده اند و قائل به امامت امامان اثنی عشریه (ع) شده اند؛ یعنی گروه‌های زیدیه، اسماعیلیه، فطحیه و دیگران که از خط امامت جدا شده اند، مد نظر این پژوهش نیست.

ساختار اثر

پژوهش حاضر یک مقدمه، سه فصل و یک نتیجه دارد. در مقدمه پژوهش محدوده مکانی و زمانی، همچنین محدوده مذهبی و فرقه‌ای پژوهش مشخص و معین شده است؛ پس از آن ضرورت تحقیق، سوالات و فرضیات تحقیق، روش تحقیق و اهداف آن و پیشینه تحقیق، بررسی منابع و واژه شناسی عرضه شده است.

فصل اول با عنوان «مراکز علمی شیعه امامیه در ایران و عراق تا قرن پنجم هجری» دارای دو قسمت است: در قسمت اول، تشیع عراق و مراکز علمی آن برسی می‌شود؛ این بخش به نفوذ و گسترش تشیع در عراق و شهرهایی می‌پردازد که تشیع در آن فعالیت آموزشی داشته است. این قسمت با مرکز علمی کوفه شروع می‌شود و با مناطق شیعه نشین دیگر در عراق خاتمه می‌یابد. قسمت دوم به بررسی تشیع در ایران و مراکز علمی آن پرداخته است؛ در این قسمت ابتدا چگونگی نفوذ و گسترش تشیع در ایران بررسی شده و سپس به ذکر مراکز علمی آن به اجمال پرداخته شده که با مرکز علمی قم آغاز می‌شود و با مناطق شیعه نشین دیگر در ایران خاتمه می‌یابد.

فصل دوم با عنوان «مؤسسات آموزشی» در مقدمه این فصل به بررسی اجمالی مؤسسات آموزشی شیعه امامیه پرداخته می‌شود، پس از آن مؤسسات آموزشی گوناگونی مانند مکتبخانه، مؤسسه آموزشی مسجد، منازل علما، مجالس علم و علما، کتابخانه و دارالعلم و مؤسسه آموزشی مدرسه بررسی می‌شود.

فصل سوم پژوهش حاضر به «منابع مالی و هزینه‌ای مؤسسات آموزشی شیعه» اختصاص یافته که در آن به نقش فقها، مردم، سلاطین، وزرا، امرای محلی و… در تأمین مالی مؤسسات آموزشی شیعه پرداخته می‌شود.

تاریخ تعلیم و تربیت شیعه امامیه

پس از امامان معصوم (ع) امر آموزش شیعیان به علما و بزرگان شیعه واگذار شد و آنان علوم اهل بیت (ع) را جمع آوری کردند و به دیگران آموزش دادند و این امر موجب شد شیعه مراکز آموزشی خاص خود را تأسیس و برای آموزش، متون و مواد درسی ویژه خود را تحریر کند و هزینه‌های آموزشی خود را از محل وجوهات شرعی و موقوفات و کمک‌های مردمی تأمین کند تا به حکومت وابسته نباشد.

نظام تربیتی شیعه بر لزوم آموزش همگانی بودن آن تأکید می‌کند و در طول تاریخ فرهنگ شیعه، پیوسته بر این اصل پایبند بوده است و همگانی بودن آموزش را لازمه مبارزه با جهل و گسترش دانش در میان مردم دانسته است. احادیث فراوانی از امامان (ع) مؤید این مطلب است.

عامل سیاسی در رویکرد آموزشی شیعه مؤثر بوده است؛ امامان معصوم (ع) پس از شهادت امام حسین (ع) به خاطر مصالح امت اسلامی به ویژه شیعیان و پیروان خود در ظاهر از سیاست کناره گرفتند و به وعظ و تدریس و تربیت اخلاقی و تهذیب نفس پرداختند؛ اما حاکمان و برخی عالمان سنّی بر شیعیان سخت می‌گرفتند و عالمان شیعه را شکنجه می‌کردند و انواع اهانت‌ها را بر آنها روا می‌داشتند. این تنگناها موجب شد شیعه در پی برپایی مراکز آموزشی خاص خود بر آید؛ مراکزی که گاه غیر رسمی و حتی نیمه پنهان بود.

وجود منابع مالی نزد امامان (ع) و نواب آنها نیز در رویکرد آموزش شیعه مؤثر بوده است. امامان (ع) و در عصر غیبت، نواب آنان و مراجع تقلید وجوهات شیعی را دریافت می‌کردند و بخشی از آن را در امور آموزشی شیعه هزینه می‌کردند.