مستعمره «ری» چطور اعلام استقلال کرد؟ / از دارالخلافه تا پایتختی ایران/ طهران، چگونه تهران شد؟

همزمان با هفته تهران به قصه شکل‌گیری این کهنه پایتخت ایرانی به روایت استاد «عبدالله انوار» تهران‌شناس می‌پردازیم. آقامحمد خان قاجار اول فروردین ۱۱۶۵ خورشیدی (۱۲۰۰ ه. ق) با همراهی ایل قاجار، موفق به تصرف ایران شد. از آنجا که قشونش در تهران و کاخ گلستان مستقر بود، همان‌جا بر تخت سلطنت نشست و با تاج‌گذاری و خواندن خطبه پادشاهی، تهران را برای پایتختی و فرمانروایی‌ خود انتخاب کرد. البته این انتخاب چند دلیل سیاسی و اقتصادی مانند نزدیکی به گرگان، مرکز ایل قاجار، زمین‌های حاصلخیز ورامین و از همه مهم‌تر، در امان ماندن از حمله و دسیسه دشمنان و همسایه‌های چهار گوشه ایران داشت. از این انتخاب بیش از ۲ قرن و اندی می‌گذرد.

انقلاب مشروطه چه تغییراتی در دارالخلافه ایجاد کرد؟

مرداد سال ۱۲۸۵ شمسی، مظفرالدین‌شاه قاجار به امضای فرمان مشروطیت تن می‌دهد و در اولین جلسه مجلس شورای ملی، چند ماه بعد، در ۱۴ مهرماه همان سال که در کاخ گلستان با حضور شاه قاجار تشکیل می‌شود، بر اساس متمم قانون اساسی، طهران رسما و قانونا به پایتختی ایران انتخاب می‌شود. تا پیش از انقلاب مشروطه، اغلب از شهر تهران به‌عنوان دارالخلافه یاد می‌شد؛ اما اینکه تهران چطور از یک قریه کوچک توابع ری به کلان‌شهری بزرگ تبدیل شد، ماجرای جالبی دارد. بر اساس شواهد موجود تاریخی، قدمت تهران به ۷۰۰۰ سال قبل می‌رسد. کشف اسکلت زنی ۳۰ساله در منطقه مولوی و نیز وجود تپه‌های باستانی در تهران، مانند تپه باستانی قیطریه، سندی موجه برای ارائه قدمت و سابقه سکونت در تهران است.

نخستین خندق تهران چه زمانی کنده شد؟

تهران تا سال‌ها مستعمره ری بود تا اینکه مغول‌ها به سودای کشورگشایی به ری یورش بردند و تهران تبدیل به مامنی برای فرار از حمله وحشیانه مغول‌ها شد. بعد از یورش مغول‌ها و زیر رو کردن شهر ری، جمعیت ری در اطراف، از جمله تهران، پراکنده شدند. زمان شاه‌طهماسب اول برای نخستین بار در تهران خندق زدند و بارو کشیدند. شاه‌طهماسب اول برای زیارت قبر پدربزرگش در حرم حضرت‌عبدالعظیم (ع) یک بار از قزوین گذر کرد و برای دفعه دوم دستور داد تا به تعداد ۱۱۴ سوره قرآن در اطراف شهر تهران بارو بسازند و خندق بزنند.

زمزمه نوگرایی دردارالخلافه از چه زمانی پیچید؟

ناصرالدین‌شاه که زمام امور را به‌دست گرفت، تحت تاثیر سفرهای خارجی‌اش، شبیه‌سازی دارالخلافه با شهرهای اروپایی به سرش زد و دستور داد تا تهرانی جدید و مدرن ساخته شود. اوسال ۱۲۸۴ قمری، دستور توسعه تهران را داد. از مقابل توپخانه (میدان امام خمینی امروزی) ۱۵۰۰ قدم به سمت شمال و ۱۰۰۰ قدم به سمت دیگری رفتند و خندق‌های قدیمی شاه‌طهماسبی را پر کردند و دیوار کشیدند. در نقشه حاج «نجم‌الدوله» که سال ۱۳۰۹ قمری ترسیم شده، تهران دقیقا دارای ۴ محله شامل محله عودلاجان، محله دولت، محله بازار و محله سنگلج بود.

گذر پایتخت از سنت به مدرنیته چطور اتفاق افتاد؟

با پایان یافتن دوره قاجارها و بر تخت نشستن رضاشاه، اوضاع سیاسی و اجتماعی پایتخت حسابی تغییر کرد. لازمه پیشرفت و توسعه پایتخت گذر از سنت به مدرنیته بود. «کریم بوذرجمهری»، اولین شهردار تهران، به‌دستور زمامداران پهلوی امور تهران را به‌دست گرفت و برای مدرن شدن پایتخت دست‌ به‌کار شد. در این دوره، خندق ناصری پر شد و با تخریب بخشی از خانه‌ها، محله‌ها خیابان‌کشی و کوچه‌ها جدول‌کشی شدند. آب‌ کرج به سمت تهران روانه شد تا این شهر از بی‌آبی نجات پیدا کند. البته در زمان «محمدشاه قاجار»، «حاج میرزا آغاسی» به این فکر افتاد، اما نتوانست این ایده را عملی کند. راه‌اندازی کارخانه برق هم تهران را از تاریکی نجات داد و ساختمان‌ها نوسازی شدند. در آن زمان در تهران فقط ۵ مدرسه دخترانه وجود داشت که به‌تدریج تعداد مدارس افزایش پیدا کرد. به‌مرور و با افزایش ساخت‌وسازها، سبک زندگی و خانه‌ها تغییر کرد و جغرافیای تهران هم وسیع‌تر شد، به نحوی که امروز مساحت تهران، از لحاظ پهنه، از نیویورک بیشتر است، هرچند شاید جمعیتش کمتر باشد. در هر حال، تهران یکی از کلانشهرهای جهان است.

بیشتر بخوانید:

• عکس| آرامستان قدیمی ارتدکس در جنوب پایتخت / مدفن شاهزاده گرجی تا نیکلای مارکف روس در دولاب تهران

• سخنان پزشک مخصوص ناصرالدین شاه درباره کیفیت فرش ایرانی در دوره قاجار

217 256