مدرسه فیضیه قم؛ مدرسه جریان‌ساز تاریخ تشیّع

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: علی‌الله سلیمی نویسنده و روزنامه‌نگار یادداشتی درباره کتاب «فیضیه در گذر تاریخ» اثر محمدعلی رجائی‌نژاد و محمدحسن عباسی نوشته که برای انتشار در اختیار مهر قرار گرفته است.

کتاب «فیضیه در گذر تاریخ» تابستان امسال با ۱۹۶ صفحه، شمارگان ۵۰۰ نسخه و قیمت ۶۵ هزار تومان توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ و منتشر شد.

عنوان یادداشت سلیمی درباره این‌کتاب، «مدرسه جریان‌ساز تاریخ تشیّع» است که مشروح آن در ادامه می‌آید:

مدرسه فیضیه قم نام آشنایی در میان مدارس علوم دینی در ایران و جهان است که بسیاری از علمای تراز اول جهانِ تشییع در آن تحصیل کرده و به مدارک حوزوی سطوح بالا دست یافته و در تبیین جریان‌های شیعی در ایران و جهان نقش‌آفرینی کرده و تأثیرگذار بوده‌اند. حوزه علمیه قم به عنوان یک مکان پرنفوذ و جریان‌ساز که نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری و تداوم نهضت اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی (ره) داشته و دارد، اکنون شاهد یکصدمین سال بازتأسیس خود است و در این ر استا، اخیراً کتاب «فیضیه در گذر تاریخ» تألیف محمدعلی رجائی‌نژاد و محمدحسن عباسی از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ و منتشر شده است.

این اثر در آستانه صدمین سالروز بازتأسیس حوزه علمیه قم تدوین یافته و تاریخچه و کارنامه «مدرسه علمیه فیضیه» در این شهر را می‌جوید. توضیح آنکه شهر قم از دیرباز، کانون حضور فقیهان شیعه و محافل تدریس و تدرّس علوم اسلامی بوده و شخصیت‌های علمی فراوانی به جهان تشیع عرضه داشته است. حضور آیت‌الله‌العظمی حاج شیخ‌عبدالکریم حائری در شهر قم، تنها فصلی از این تاریخچه و البته بخشی مؤثر از آن قلمداد می‌شود.

در مقدمه کتاب «فیضیه در گذر تاریخ» می‌خوانیم: «… تمام همت و تلاش آیت‌الله العظمی حائری یزدی صرف احیا حوزه علمیه و بقا آن در برابر تهاجمات رضاشاه گردید. از آن زمان به بعد، فیضیه مرکز و کانون تحوّلات سیاسی و اجتماعی شد. از فعالیت‌های مؤثر انجام‌شده در این مرکز فرهنگی سیاسی در دوره زعامت آیت‌الله العظمی بروجردی می‌توان به فعالیت فزاینده فداییان اسلام از سال‌های ۱۳۲۹ به بعد در قضایایی چون ملی‌شدن صنعت نفت، انتقال جنازه رضا شاه به ایران، اشغال فلسطین و تشکیل دولت غاصب اسرائیل و… اشاره کرد.

دهه چهل شمسی اوج فعالیت‌های سیاسی طلاب و روحانیان در این مرکز است. اقدام وحشیانه رژیم طاغوت در حمله به فیضیه در دوم فروردین سال ۱۳۴۲ و ۱۷ خرداد سال ۱۳۵۴ هرگز از ذهن و خاطره مردم و از سینه تاریخ پاک نخواهد شد. سخنرانی‌های آتشین انقلابیون به‌ویژه امام خمینی (ره) در عصر عاشورای ۱۳۸۳ قمری از نقاط عطف این مدرسه محسوب می‌شود.

فرآیند تحول فیضیه از تأسیس تاکنون، تحت تأثیر چه عواملی بوده است؟

استقبال باشکوه مردم قم از امام پس از پیروزی انقلاب اسلامی و حضور ایشان در اولین ساعات ورود به قم در مدرسه فیضیه و سخنرانی در آن از نکات به‌یادماندنی این مدرسه است…» کتاب حاضر سعی دارد به کلیت پیشینه این نهاد علمی بپردازد و آن را نمایان سازد. درباره محتوای این کتاب می‌توان گفت، مدرسه فیضیه قم، از مراکز علمی مهم در تاریخ ایران و اسلام است. پیشینه این مدرسه علمیه، به دوران سلجوقیان می‌رسد. فیضیه از بدو تأسیس، تغییرات ظاهری و ساختاری متعددی را به خود دیده است. این مکان در تاریخ انقلاب اسلامی نیز منشأ اثر بوده است.

حمله عمال پهلوی به طلاب در نوروز ۱۳۴۲، در همین مکان رخ داد. فیضیه همچنین مکانی است که بسیاری از شخصیت‌های انقلابی در آن پرورش یافته‌اند، از این رو بررسی این مکان علمی برای شناخت انقلاب اسلامی و فعالیت‌های علمی و دینی، لازم و ضروری است. کتاب فیضیه در گذر تاریخ، با همین هدف تدوین شده است. به تعبیر نویسندگان اثر، هدف از تدوین این کتاب عبارت است از: ۱- روشن ساختن پیشینه مدرسه فیضیه ۲- شناساندن شاکله ساختاری این بنا ۳- شناخت کارگزاران تأثیرگذار این نهاد مذهبی- سیاسی و ۴- معرفی سیر تحولات فیضیه در طول تاریخ.

در این اثر برای درک تاریخ فیضیه سعی شده به سه سوال مبنایی پاسخ داده شود: فرآیند تحول فیضیه از تأسیس تاکنون، تحت تأثیر چه عواملی بوده است؟ ساختارهای مؤثر بر فیضیه در مسیر تحولات تاریخی کدام است؟ و کنش‌گران مؤثر بر روند تحولات تاریخی فیضیه چه کسانی بوده‌اند؟ بررسی چگونگی تحولات تاریخی فیضیه و شناخت عوامل مؤثر در این تحولات، مسئله‌ای قابل‌تأمل و مداقه است که کتاب حاضر قصد توصیف و تبیین آن را دارد. از همین رو توجه به آن و پرداختن به آن و نیز شناساندن هر چه بیشتر این مکان فرهنگی و علمی به طالبان و تشنگان شناخت و معرفت، گامی رو به‌جلو و خدمتی درخور به پیشگاه علم و فرهنگ و اندیشه است. بررسی چگونگی تحولات تاریخی فیضیه و شناخت عوامل مؤثر در این تحولات، مسئله‌ای قابل‌تأمل و مداقه است که کتاب حاضر، قصد توصیف و تبیین آن را دارد. کتاب «فیضیه در گذر تاریخ» مشتمل بر دو بخش است؛ بخش نخست در چهار فصل به بررسی پیشینه فیضیه از تأسیس تا احیا می‌پردازد و بخش دوم، به بررسی تاریخچه فیضیه از دوران حضرت آیت‌الله‌العظمی حاج شیخ‌عبدالکریم حائری به بعد اختصاص دارد.
درباره تاریخچه مدرسه فیضیه قم بیشتر بدانیم.

بنای اولیه مدرسه فیضیه قم که از مدارس دینی مهم و نام‌آشنای این شهر است، به دوران سلجوقیان (قرن ۵ و ۶ ه. ق.) برمی‌گردد. این مدرسه در آغاز به این نام شناخته نمی‌شد و فقط به دلیل همجواری با حرم فاطمه معصومه (س)، به سِتّی فاطمه شهرت داشت. در عهد صفویان به مدرسه آستانه معروف شد و از قرن سیزدهم تاکنون رسماً فیضیه نامیده شده است. مدرسه فیضیه در سال ۶۱۷ ه. ق. با حمله مغولان به قم، همانند دیگر آثار این شهر، ویران شد و اثری از آن بر جای نماند، اما با روی کار آمدن سلسله صفویه و رسمیت‌یافتن مذهب تشیع، شاهان صفوی به تجدید بنای آن همت گماشتند. به این دلیل، برخی منابع، بنای مدرسه فیضیه را متعلق به عهد صفوی می‌دانند.

بحران مشروطیت، بحران فیضیه را هم به دنبال داشت

پس از زوال صفویه، که مدارس علوم دینی نیز از رونق افتاد، فیضیه نیز مستثنا نبود. در دوره افشار نیز با توجه به سیاست‌های دینی حکومت، توجهی به حوزه‌های علمی و مدارس علمیه نمی‌شد، اما در زمان کریم‌خان زند تا حدود زیادی اوضاع تشیع و علمای شیعه بهبود یافت. در نهایت دوران کوتاه حکومت‌های افشاریه و زندیه را هم باید دنباله صفویه شمرد و انتظار فعالیت و رونق مدارسی چون فیضیه را نداشت. فتحعلی‌شاه قاجار سه مدرسه باقی‌مانده از عهد صفوی را تخریب و مدرسه فیضیه را تجدید بنا و در کنار آن مدرسه دارالشفاء را تأسیس کرد.

بحران مشروطیت، بحران فیضیه را هم به دنبال داشت؛ به گونه‌ای که این مدرسه خالی از سکنه و طلاب شد و دیگر درس و تدریس در آن رونقی نداشت و به تبع آن مدرسه فیضیه تبدیل به مخروبه‌ای شد. با ورود آیت‌الله حائری یزدی به قم در سال ۱۳۰۱ ه. ش. و احیای حوزه تعطیل‌شده و کم‌رمق قم، بار دیگر مدرسه فیضیه بازسازی شد و رونق گرفت. حضور آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری در قم و احیای حوزه علمیه با محوریت مدرسه فیضیه، که به همین دلیل او را آیت‌الله مؤسس هم می‌نامند، به حدی اهمیت و بازتاب داشت که احمدشاه، آخرین شاه قاجار، هم به قم عزیمت کرد و این اقدام را به ایشان تبریک گفت. از این زمان به بعد، حوزه علمیه قم با مرکزیت مدرسه فیضیه و به ریاست آیت‌الله حائری فعالیت خود را شروع کرد.

پس از بازسازی و مرمت مدرسه فیضیه و تأسیس حوزه علمیه، علاقه‌مندان به علوم دینی به قم سرازیر شدند و فیضیه به محل اجتماع عالمان و طالبان علوم دینی تبدیل شد. در همین دوره، اداره معارف قم به درخواست حکومت رضاشاه، اقدام به جمع‌آوری آمار و اطلاعات مستند از حوزه علمیه، تعداد مدارس و طلاب سراسر کشور، به‌ویژه قم، کرد. در سندی که از اداره معارف قم در سال ۱۳۱۳ ه. ش. باقی است، به هفت مدرسه فعال و معروف حوزه علمیه قم اشاره شده که مدرسه فیضیه با بیشترین طلبه ساکن در صدر فهرست قرار دارد.

هدف حکومت تسلط بر حوزه‌های علمیه و روحانیان و مهار و محدودکردن فعالیت‌های آنان بود. این حرکت رضاشاه برای روحانیان و حوزه تازه‌نفس قم بدترین ضربه بود. امام خمینی (ره) در همین مقطع حدود هفت سال (۱۳۰۰-۱۳۰۶) در حجره شماره ۲۳ مدرسه فیضیه سکونت داشت. از سال ۱۳۱۵ در مدرسه فیضیه، به مدت هشت سال، تدریس اخلاق داشت و در حضور شاگردانش همواره با کنایه از عملکرد دولت رضاشاه انتقاد می‌کرد. نمازهای روزانه خود را معمولاً با نماز جماعت مدرسه و به امامت آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری اقامه می‌کرد و در نبود ایشان امامت جماعت را بر عهده می‌گرفت. امام خمینی (ره) برخی تألیفات خود را در این مدرسه نگاشته است.

کتاب معروف کشف الاسرار را در فیضیه نوشت. درس اخلاق آخر هفته ایشان چنان در طلاب اثرگذار بود که باعث ترس رژیم شده بود و همین مسئله رژیم شاه را وادار به تعطیلی آن کرد. از این هنگام به‌مرور نقش اساسی و تأثیرگذار علمی و تحولات سیاسی- اجتماعی مدرسه فیضیه آغاز شد و رابطه حکومت وقت با حوزه علمیه و به تبع آن، فیضیه و علما تغییر کرد و به نوعی موجب برجستگی و شهرت این مکان شد.