از دست های پنهان تا خواست های انسان

شکست‌ها و پیروزی‌های بزرگ تاریخ یا شکوفایی‌ و انحطاط تمدنی و در مصداقی روشن تر تحولات بنیادین و فراگیراجتماعی چون شورش ها و انقلاب ها، همیشه مایه تأمل اندیشمندان و فیلسوفان بوده وهست،‌ از آن رو که شناخت و شناسایی علل و عوامل پیدایی آن ها سخت و دیریاب است. آدام اسمیت اقتصاددان آمریکایی در تبیین چرایی فراز و فرود سریع قیمت کالاهای بازار با این پرسش اساسی روبرو می شود که چه کس یا کسانی آن را مدیریت می کنند؟ او در نهایت با التجاء به تئوری دست های پنهان، بالا و پایین رفتن سریع و همزمان قیمت‌ها را توجیه می کند، رویکردی که برخی از فیلسوفان تاریخ ذیل نظریه های جبر تاریخی یا جبر الهی یا دیگر نظریه‌ها به تبیین رویدادهای بزرگ تاریخی می پردازند.

فروپاشی خلافت ریشه‌دار و پرهیمنه عباسیان به دست مغولان یکی از آن رخدادهای بزرگ بود که به آسانی تبیین‌پذیر نبود،‌ به همین سبب پاره ای از مورخان و محققان را به نظریه پردازی‌های فلسفی کشاند؛ ابن ابی الحدید آن را خواست الهی یاهمان تقدیری دانست که برای مسلمانان رقم خورد، ابن طقطقی نیز از همین زاویه آن را ارزیابی می‌کند، همان‌طور که دسته دیگر از مورخان در تبیین آن به چنین نظریه هایی روی کردند، از آن رو که نمی‌توانستند چنین واقعه‌ای را زاده تدابیر یا برآیند اعمال آدمیان بدانند.

بعدها همین پرسش در خصوص انقلاب کبیر فرانسه، انقلاب آمریکا، جنگ جهانی اول، جنگ جهانی دوم، انقلاب ایران و دیگر رخدادهای بزرگ قابلیت طرح یافت که به راستی وقوع چنین پدیده‌های سترگ و شگفت‌انگیز آیا تابع طراحی و اندیشه‌گری عده‌ای رخ داد یا این عوامل فراانسانی بود که پدیداری آنها را ایجاب کرد؟ بدیهی است در نگاهی سطحی نگرانه، همه این ها را می توان به توطئه دشمنان یا نفوذ بیگانگان نسبت داد، چنان که نظریه قهرمانان، یکی از آن پناهگاه هایی بود که برخی را به سوی خود کشاند. از دید آنان، قهرمان‌ها -شخصیت‌های بزرگ یا ابرمردانی‌اند که می‌توانند مسیر تاریخ را عوض کنند- سلسله جنبان رخدادهای عظیمند، همان‌طور که بیشتر تواریخ کهن با محوریت آنها نوشته شده است، اما امروزه و با پیدایی دانش‌های گوناگون انسانی، هیچ یک از این نظریه ها و تبیین گری ها، مورد قبول و اقبال اندیشه گران قرار ندارد، از آن رو که جامعه انسانی و رویدادهای آن را به گونه دیگری می بینند. اینان با اینکه پدیده های بزرگ اجتماعی یا جهانی را محصول اندیشه، تدبیر،‌ برنامه و اقدامات فرد یا افراد خاصی نمی دانند، اما درعین حال آنها را برآیند کرد و کارهای اندیشیده و نااندیشیده انسان‌ها، به ویژه سردمداران و قدرتمداران، و ضریب کنش گری‌های آنان، به اضافه عوامل ریز و درشت دیگر می دانند، هر چند شناخت همه آنها میسور نباشد، اما بی گمان آن چه در هر سطح و اندازه ای رخ می دهد، به انسان‌ها مربوط است و همینانند که زمینه های رخدادهای بزرگ، پیروزی ها، شکست ها، تغییرات و دگرگونی ها را فراهم می‌سازند و به بیان دیگر همه آنها پیامد و خواست آدمیان است.

ارجاع رخ دادهای برزگ اجتماعی به دست های پنهان داخلی یا خارجی یا سودجویی افرادی معین، نوعی ساده‌سازی و فرار از شناخت علت ها یا عوامل واقعی و در واقع گریز از مسئولیت پذیری است که عموما در جوامع کم اندیش و ناآگاه، و در میان مدعیان قهرمانی دیده می شود؛ تبیین یا تحلیلی که نمی تواند مانع رخداد های بزرگ تر و انحطاط تمدنی گردد.

در واقع علوم انسانی-اگر چایگاهش به درستی شناخته شود- عهده دار تبیین این وقایع است و باید به اعتبار آن تن داد.

* عضو هیأت علمی پژوئهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

۶۵۶۵