جنجال بمب‌های کثیف در اوکراین/ جنگی روانی یا حماقتی قریب‌الوقوع؟

خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل: در آستانه هشتمین ماه جنگ در اوکراین، مقامات روسیه و اوکراین همدیگر را به احتمال استفاده از «بمب‌های کثیف» متهم می‌کنند.

«سرگئی شویگو»، وزیر دفاع روسیه مدعی شده که اوکراین تلاش دارد برای بدنام‌کردن ارتش روسیه با عملیاتِ «پرچمِ دروغین» از بمب‌های کثیف استفاده و اعلام کند که روسیه از این نوع بمب‌ها استفاده کرده و از طرف دیگر «ولودیمیر زلنسکی»، رئیس‌جمهور و سران کشورهای غربی هم این اتهام را رد کردند و مدعی شدند که خود روسیه برنامه دارد که از بمب‌های کثیف استفاده کند و برای این منظور چنین تبلیغاتی در سطح رسانه به راه انداخته است.

ویژگی بمب‌های کثیف

بمب کثیف که به «دستگاه پراکندگی رادیولوژیکی» هم معروف است، ترکیبی از مواد منفجره مانند دینامیت با پودر یا گلوله‌های رادیواکتیو است. هنگامی که دینامیت یا سایر مواد انفجاری تعبیه شده در داخل بمب منفجر می‌شوند، مواد رادیواکتیو مانند اورانیوم در هوا و مناطق اطراف محل اصابت بمب پراکنده می‌شود.

مواد رادیواکتیو به کارگرفته شده در ساخت بمب کثیف نیاز نیست آن‌گونه که در بمب‌های هسته‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد، پالایش و غنی‌سازی شده باشد. لذا در ساخت این بمب از مواد رادیواکتیو بیمارستان‌ها، نیروگاه‌های هسته‌ای یا آزمایشگاه‌های تحقیقاتی استفاده می‌شود. این موضوع سبب می‌شود که بمب‌های کثیف بسیار ارزان‌تر و سریع‌تر از سلاح‌های هسته‌ای ساخته شوند و مورد استفاده قرار گیرند؛ به عنوان مثال با یک خودروی ساده هم قابل حمل است.

از آنجایی که انتشار مواد رادیو اکتیو موجب بیماری‌های جدی مانند سرطان می‌شود، شلیک چنین بمب‌هایی باعث وحشت در مناطق هدف قرار گرفته خواهد شد؛ برای پاکسازی و رفع آلودگی‌های رادیواکتیوری، باید منطقه وسیعی در اطراف محل انفجار تخلیه شود یا به صورت کامل ترک شود.

«فدراسیون دانشمندان آمریکایی» تخمین زده اگر یک بمب حاوی ۹ گرم کبالت -۶۰ و ۵ کیلوگرم تی‌ان‌تی در منطقه «منهتن» شهر نیویورک منفجر شود، کل شهر برای دهه‌ها غیرقابل‌سکونت خواهد شد. به همین دلیل بمب‌های کثیف به سلاح‌های اخلال جمعی هم مشهور هستند.

بمب اتمی، مانند نمونه‌هایی که روی هیروشیما و ناکازاکی پرتاب شدند، حاصل شکافت اتم‌ها و آزاد شدن عظیم انرژی است که ضمن انفجاری مهیب، ابر قارچی اتمی تولید می‌کند. بمب کثیف اما کاملاً متفاوت عمل می‌کند و نمی‌تواند یک انفجار اتمی ایجاد کند. یک بمب کثیف در عوض از دینامیت یا مواد منفجره دیگر برای پراکنده کردن گرد و غبار رادیواکتیو، دود یا مواد دیگر استفاده می‌کند تا باعث آلودگی محیط با موارد رادیواکتیو شود.

چرا روسیه ادعای بمب کثیف را مطرح کرد؟

مؤسسه آمریکایی مطالعات جنگ در گزارشی مدعی شد وزیر دفاع روسیه «با این ادعاها احتمالاً تلاش دارد روند کمک‌های نظامی غرب به اوکراین را کند یا معلق شود و با تماس‌های تلفنی ترسناک به دنبال تضعیف ائتلاف ناتو است». وزیر دفاع روسیه روز دوشنبه در تماس‌های جداگانه با همتایان آمریکایی، فرانسوی، و انگلیسی خود نسبت به اقدام ارتش اوکراین به استفاده از بمب‌های کثیف هشدار داد.

برخی رسانه‌ها و مقامات غربی مدعی هستند این گمان نیز وجود دارد که خود روسیه قصد دارد یک بمب کثیف را در اوکراین منفحر کند و با عملیات «پرچم دروغین»، نیروهای اوکراین را متهم کند.

به نوشته وب‌سایت شبکه «سی‌ان‌ان»، بسیاری از تحلیل‌گران نظامی بر این باورند که روسیه دست به چنین «حماقتی» نخواهد زد، زیرا انفجار بمب کثیف به نیروها و مناطق تحت کنترل خودش هم آسیب وارد می‌کند. مؤسسه مطالعات جنگ نیز در این‌‎باره تأکید می‌کند که «بعید است کرملین در حال آماده‌سازی حمله با بمب‌های کثیف باشد و بعد با پرچم دروغین، اوکراین را متهم کند».

آیا تاکنون از بمب‌های کثیف استفاده شده است؟

بمب‌های کثیف تسلیحات جدیدی نیستند و تاکنون تصور همگانی بر این است که این نوع سلاح، سلاحی است که بیشتر گروه‌های تروریستی به کار می‌برند. بنا بر گزارش‌ها تاکنون هیچ حمله موفقی با این نوع تسلیحات در هیچ نقطه‌ای از جهان وجود نداشته است، با این حال برخی تلاش‌ها در این زمینه گزارش شده است.

در سال ۱۹۹۶ شورشیان چچنی، یک بمب حاوی دینامیت و سزیوم -۱۳۷ را در پارک ایزمایلو شهر مسکو کار گذاشتند؛ سزیم موجود در بمب از تجهیزات درمان سرطان استخراج شده بود. نیروهای امنیتی محل بمب را کشف و آن را خنثی کردند.

در سال ۱۹۹۸، سرویس اطلاعاتی منطقه چچن، یک بمب کثیف را کشف و خنثی کرد که در نزدیکی خط راه‌آهن در چچن جاسازی شده بود؛ در سال ۲۰۰۲ «خوزه پادیلا»، شهروند آمریکایی که با اعضای گروه القاعده ارتباط برقرار کرده بود، در شهر شیکاگو به اتهام برنامه‌ریزی برای حمله با بمب کثیف بازداشت و به ۲۱ سال زندان محکوم شد.

دو سال بعد، یعنی در سال ۲۰۰۴، «ظهران باروت»، از اعضای القاعده و از شهروندان انگلیسی در لندن دستگیر شد و با اتهام طرح‌ریزی حملات تروریستی با بمب کثیف در خاک آمریکا و انگلیس به ۳۰ سال زندان محکوم شد.

تفاوت بمب‌های کثیف با بمب‌های اتمی

ول‌گنگ ریچر، افسر بازنشسته و کارشناس مسائل امنیتی در مؤسسه آلمانی «امور امنیتی بین‌الملل» یا (SWp) می‌گوید «بمب کثیف، همانند بمب اتمی نیست، معنی این حرف هم این است که زنجیره‌ای از واکنش‌های اتمی را در برنخواهد داشت که نیروی انفجاری عظیمی را آزاد خواهد کرد».

افزون بر این، سلاح‌های اتمی به محض انفجار، گرما و موج‌هایی از فشار مرگبار و همچنین تشعشعات رادیواکتیوی بسیار خطرناک تولید می‌کنند که از طریق باد و باران در منطقه بسیار گسترده‌ای پراکنده می‌شود، اما بمب‌های کثیف چنین اثراتی به این بزرگی نخواهند داشت.

به گفته ریچر، در واقع بمب‌های کثیف بیشتر در مرحله انفجار اولیه بسیار خطرناک هستند. با این حال در طولانی‌مدت، با توجه به میزان تشعشعات منتشر شده، می‌تواند خطرناک یا حتی کُشنده باشد. قدرت انفجار و قدرت تشعشع تعیین می‌کند که چه مساحتی آلوده خواهد شد و حتی شاید غیرقابل سکونت شود.

چه کسی انگیزه بیشتری برای استفاده از بمب کثیف دارد؟

هم روسیه و هم اوکراین همدیگر را به حملات احتمالی بمب کثیف متهم می‌کنند، تا جایی‌که فضای رسانه‌ای به سمتی پیش رفته که گویی استفاده از این نوع تسلیحات در جنگ اوکراین قریب‌الوقوع خواهد بود.

همان‌گونه که در بالا اشاره شد، با توجه به ویژگی‌های این نوع تسلیحات و تفاوت ماهوی آنها با سلاح‌های اتمی، استفاده از بمب‌های کثیف تغییرات راهبردی چندانی در میدان نبرد ایجاد نخواهد کرد و در نهایت تأثیری روانی بر غیرنظامیان خواهد داشت و ایجاد رعب و وحشت خواهد کرد.

از این رو به نظر می‌رسد هیچکدام از طرف‌ها، نه روسیه و نه اوکراین و متحدانش طبعاً نباید انگیزه چندانی برای استفاده از بمب‌های کثیف داشته باشند و این نوع گفتارها بیشتر جنگ روانی در سطح رسانه است.