از تاسیس تا تدریس مفاهیم فلسفه سیاسی

چهارم آبان ۱۳۴۰۱ علیرضا صدرا پژوهشگر، سیاستمدار و استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران دار فانی را وداع گفت. مرحوم صدرا در دوران حیات خویش در عرصه‌های گوناگون علمی و اجرایی فعالیت‌های موثر و مهمی داشتند، اندیشه‌های او به ویژه در عرصه فلسفه سیاسی قابل تامل و بررسی است.
شریف لک‌زایی عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در مورد شخصیت علمی و دانشگاهی مرحوم صدرا به ایبنا می‌گوید: دکتر صدرا از اساتید بزرگوار ما در دوره‌های مختلف تحصیل علوم سیاسی به ویژه کارشناسی و کارشناسی ارشد بودند. در دوران تحصیل من در دانشگاه باقرالعلوم برای کارشناسی نیز لازم به دفاع از پایان‌نامه بود که ایشان به عنوان استاد راهنما در این امر حضور داشتند و دوره ارشد هم در پایان نامه من نقش مهمی ایفا کردند.
طبیعتا یک بخش از کارهای دکتر صدرا را باید در زمینه تاسیس نهاد در حوزه علوم سیاسی مورد توجه قرار داد؛ برای مثال ایشان از جمله افراد تاثیرگذار در تاسیس دانشگاه باقرالعلوم(ع) بوده‌اند و در این حوزه کارهای مختلفی انجام داده‌اند.
لک‌زایی با اشاره به جنبه علمی شخصیت مرحوم صدرا می‌گوید: در زمینه مباحث علمی به نظر من ایشان کارهای بسیار مهمی انجام داده‌اند که شاید آنچنان که باید در جامعه علمی ما مورد توجه قرار نگرفته و لازم است بیش از این مورد بحث و گفت و گو قرار بگیرد. یکی از این موارد، رویکرد مطالعاتی دکتر صدار است که بیشتر در فضا و مباحث فلسفه سیاسی اتفاق افتاده است و آثاری که از دکتر صدار که تا کنون منتشر شده است بیشتر حوزه فلسفه سیاسی را پوشش می‌دهد هر چند به صورت عام ایشان مباحث اندیشه سیاسی را مورد نظر داشته‌اند. دکتر صدرا بیش از سه دهه هیئت علمی دانشگاه تهران بودند و در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دروس مربوط به اندیشه سیاسی را تدریس می‌کردند (خود من هم دروس مربوط به اندیشه سیاسی غرب الف و ب را با ایشان گذراندم) اما علاوه بر این ایشان در دانشگاه تهران کرسی اندیشه سیاسی اسلام را هم داشتند، و اندیشه سیاسی در اسلام و ایران را در دوران مختلف تحصیلات تکمیلی تدریس می‌کردند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به این که عمده آثار علیرضا صدرا نیز مرتبط با حوزه اندیشه سیاسی است، توضیح می‌دهد: اگر بخواهیم به شکل محتوایی به آثار مرحوم صدرا ورود کنیم، ویژگی عمده‎‌ای که در اندیشه و فکر ایشان قابل توجه است،اشراف بسیار زیادشان به مباحث اندیشه سیاسی دوره‌های مختلف است. اشراف به مباحث اندیشه سیاسی در غرب چه غرب باستان(اعم از یونان و ..) و چه شرق باستان(به خصوص ایران) و همینطور جهان اسلام و ایران و حتی در دوران اخیر و بعد از انقلاب اسلامی. بنابراین وقتی شما با ایشان وارد گفت و گو می‌شدید و موضوعی را طرح می‌کردید یا برای مسئله‌ای با ایشان به بحث می‌نشستید، متوجه اشراف وافر ایشان به منابع اندیشه سیاسی می‌شدید.
همانطور که اشاره شد ایشان علاوه بر این که به منابع اندیشه سیاسی در ایران، اسلام و غرب اشراف کاملی داشتند، از دوران جدید هم غافل نبودند و در آثار ایشان دائم مقایسه‌ای بین اندیشه‌های سیاسی ایران و اسلام و اندیشه‌هایی که در غرب وجود دارد انجام شده و به مکاتب مختلفی که در این حوزه وجود دارند با این نگاه مقایسه‌ای پرداخته‌ شده است.
لک‌زایی داشتن جنبه‌های ابتکاری را از دیگر ویژگی‌های اندیشه مرحوم صدرا می‌داند و می‌گوید: آثار دکتر صدرا عمدتا دارای نوآوری است. برای مثال کتابی که ایشان با موضوع دولت در اندیشه امام(ره) نوشته‌اند، دارای نگاهی راهبردی به دولت است و این که ما نه باید دولت را همه کاره ببینیم و نه هیچ کاره. ایشان در این کتاب بیان می‌کنند که اگر بخواهد دولت مطلوبی شکل بگیرد آن دولت نه همه کاره خواهد بود و نه هیچ کاره و در همین ضمن ایشان گفت و گوهایی بین مکاتب مختلف درباره دولت شکل می‌دهد و با بیان مباحثی، نظریه دولت معمار را مطرح می‌کنند. این نظریه بسیار قابل تامل است و جای دارد جلسه مفصلی از بحث و گفت و گو پیرامون آن انجام شود، هر چند مرحوم صدرا این کتاب را سال‌ها قبل منتشر کرده اما دولت موضوعی است که ما هموراه با آن مواجه هستیم و نیاز به نظریه‌هایی متناسب با جامعه خود در این حوزه داریم. به نظر ایشان دولت سامانه اداره جامعه است و این سامانه اداره باید کمترین آسیب‌ها را به جامعه بزند و کمترین نقاط انحراف را داشته باشد و علاوه بر این بیشترین بهره را به جامعه برساند. نگاه نوآوارانه‌ای که ایشان راجع به دولت و نظریه دولت داشتند بسیار قابل توجه است و لازم است بیشتر به آن بپردازیم.
به گفته این استاد حوزه و دانشگاه، نکته و مطلب دیگری که در دیدگاه‌های خاص و برجسته دکتر صدرا قابل توجه است، طبقه‌بندی و دسته‌بندی فیلسوفان سیاسی مسلمان و به معنا عام‌تر طبقه‌بندی و صورت‌بندی فلسفه اسلامی توسط ایشان است. همانطور که شما و خوانندگان استحضار دارید معمولا تقسیم‌بندی فسلفه اسلامی در سه مکتب فلسفه اسلامی مشا، اشراق و متعالیه انجام می‌شود. اما ایشان در جلسات و بحث‌های مختلفی که داشتیم صورتبندی جدیدی ارائه می‌کنند که به نظر این صورت‌بندی می‌تواند فاقد بخشی از آسیب‌ها و مشکلاتی باشد که آن صورتنبدی سه گانه رایج در اختیار ما قرار می‌دهد. ایشان در صورت‌بندی خود معتقدند که هر کدام از فیسلوفان برجسته ما خود یک دستگاه فلسفی هستند و آرا و آثارشان می‌تواند در قالب یک دستگاه فلسفی و تا حدی حتی فلسفه سیاسی قابل ارائه باشد و ما می‌توانیم آن‌ها را از آن منظر خوانش کنیم. برای مثال فلسفه فارابی خود می‌شود فلسفه فاضله فارابی یعنی یک دستگاهی که با این عنوان قابل تمایزگذاری با دیگر دستگاه‌هاست یا فلسفه ابن سینا می‌شود دستگاه فلسفه برهانی سینایی یا فلسفه سهروردی می‌شود، فلسفه اشراقی سهوردی و به همین ترتیب دستگاه فلسفه تقریبی خواجه نصرالدین طوسی یا دستگاه متعالی صدرایی و این تقسیم‌بندی را تا دوران معاصر هم مطرح می‌کنند. ایشان این نظریات را در گفته‌ها و نوشته‌هایی مستدل کرده‌اند که به نظرم می‌تواند باب جدیدی را در حوزه فلسفه و فلسفه سیاسی در ایران و اسلام باز کند.
بحث سوم و دیگری که می‌خواهم به آن اشاره کنم پرداخت تفضیلی به برخی از مباحث در اندیشه دکتر صدراست. ایشان همه دانش‌هایی که در حوزه تفکر اسلامی و ایرانی به خصوص در عرصه فلسفه شکل گرفته را در شمار فلسفه‌های متعالی تلقی می‌کند یعنی از فارابی تا دوره جدید و علامه طباطبایی، امام خینی و علامه جوادی آملی را در یک فرایندی به نام اندیشه‌های متعالی قرار داده و به تعبیری که امروزه در حوزه اندیشه سیاسی رایج شده است، سیاست متعالیه قلمداد می‌کند. به نظر من این بحث هم قابل توجه و مهم است؛ ایشان اثری دارند به نام مفهوم شناسی حکمت متعالی سیاسی که در همین چند سال اخیر چاپ شده و جزو آثار اخیر ایشان است. استاد صدرا در این کتاب برداشت‌ها و تلقی‌شان به صورت خاص را از مباحث حکمت متعالی صدرایی ارائه کرده‌ و مفاهیم اساسی، پایه و کلیدی‌ آثار صدرا را را توضیح و آن‌ها را در نسبت با سیاست مورد بررسی قرار داده‌اند. به نظر من این کار از جمله آثار ارزشمند ایشان است که البته جلسات نقد و گفت و گویی هم در زمان انتشار پیرامون آن شکل گرفت از جمله نشستی که در خانه کتاب با حضور خود ایشان برگزار شد و من هم به عنوان منتقد در آن نشست حضور داشتم. این کتاب جزو آثار ابداعی و ابتکاری ایشان است که برای نگارش آن زحمت بسیاری کشیده شده است چرا که اگر کسی بخواهد مفاهیم کلیدی حکمت متعالیه را در نسبت با سیاست بیان کند علاوه بر این که نیاز به اشراف به مباحث این سنت فکری است، نیازمند زحمت مضاعفی است تا این مباحث را در نسبت با سیاست و اندیشه سیاسی بررسی کند و بنابراین این کار بسیار ارزشمند و مهم است و مفاهیم کلیدی و پایه‌ای در عرصه اندیشه سیاسی و فلسفه سیاسی از منظر حکمت متعالیه را در اختیار مخاطبان قرار داده است.
لک‌زایی در مورد دغدغه‌های فکری سال‌های پایانی حیات مرحوم صدرا توضیح می‌دهد: یکی از موضوعاتی که در سال‌های اخیر برای ایشان مطرح شده بود، دغدغه کارآمدی انقلاب اسلامی و نظام سیاسی بود که متناسب با آن هم کارهای ارزشمندی توسط ایشان تولید شد، به خصوص مجموعه نشست‌هایی در پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی که به زودی و در قالب کتاب منتشر می‌شود. این مجموعه کارآمدی و چالش‌هایش در جمهوری اسلامی را مورد توجه قرار داده و در آن راه‌حل‌ها و پیشنهادهای بسیار مهمی ارئه شده است؛ اعم از از این که ساختار نظام سیاسی چگونه باید باشد، زیرساخت‌ها و نهادهایی شکل گرفته باید به همین شکل باشد یا باید تغییرایتی کند و ... این کار در مرحله صفحه آرایی است و امیدواریم به زودی منتشر شود، به ویژه در شرایطی که در جامعه ما مطالبات و نگاه‌هایی متفاوت وجود دارد، انتشار این کار می‌تواند راه‌حل‌های خوبی ارائه کند. نظرات ایشان در این حوزه مهم و قابل توجه است چرا که مرحوم صدرا با تجربه یک دوره نمایندگی مجلس در قوه قانون‌گذاری حضور موثری داشتند و علاوه بر این ایشان یک دوره ریاست موسسه کار و تامین اجتماعی را عهده دار بودند که در زمینه اشتغال و کارآفرینی در آن موسسه تا جایی که من اطلاع دارم و بنابر گزارشات و خاطراتی که ایشان نقل می‌کردند اقدامات مهمی در این زمینه به عمل آوردند. به هر حال ایشان سال‌ها استاد دانشگاه بوده و در زمینه‌های علمی و آکادمیک کارهای عمیقی انجام دادند و در دوره دفاع مقدس هم ایشان تجربه حضور در عرصه دفاع مقدس را داشند و استان و شهر ایشان یعنی خوزستان و درفول از مناطق خط مقدم در دفاع مقدس و مقاومت محسوب می‌شود. تجربه ریاست اندیشکده سیاست مرکز الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت هم از دیگر تجربه‌های مهم ایشان بود. بنابراین ظرفیت‌ها و تجربه زیسته ایشان فضای خوبی را فراهم کرده بود تا دیدگاه‌ها و نظرات ایشان جامع باشد و همه فضاها را در نظر بگیرد و متناسب با همین پشتوانه راه‌حل‌هایی را مطرح کند که در کتاب کارآمدی و چالش‌های آن در جمهوری اسلامی بسیاری از این مباحث به بهترین شکل پرداخت شده‌اند و از آنجایی که جنبه‌های انضمامی این اثر قوی است، می‌تواند راه‌حل‌های بسیار خوبی را برای اداره جامعه ارائه کند.
۶۵۶۵